Arbeid en Rijkdom

Overal is er ergernis over buitenlanders – meer dan lange tijd gangbaar was: in Duitsland, Oostenrijk, Nederland, de VS; in Frankrijk dat Roemeense Roma deporteert, in Engeland waar de British National Party stakingen organiseert tegen werkvergunningen voor Oost-Europese EU-burgers; in een aantal andere EU-staten waar xenofobische partijen  verkiezingen winnen. Steeds opnieuw en steeds heviger storen zich politieke partijen en regeringen aan de aanwezigheid, de hoeveelheid of de toestand van bevolkingsdelen die als niet bijbehorend geïdentificeerd en van het hoofdvolk afgegrensd worden. Deze segregatie is gebaseerd op het verschil tussen twee soorten mensen dat niemand anders dan de overheid in het leven roept. Tussen zulke die erbij horen, aan haar exclusieve soevereine macht volkomen onderworpen zijn en dus haar eisen moeten nakomen – ze genieten als autochtonen het interessante recht op haar grondgebied te mogen leven. En al degenen die tot andere staten behoren en niets te zoeken hebben in het land, tenzij de staat bijzondere redenen heeft om hun verblijf nochtans toe te staan – omdat en zolang de vreemdelingen voor hem nuttig zijn. Of en wanneer ze storen, hangt blijkbaar niet van hen af.

1

Staten die hun economie geglobaliseerd hebben, behandelen wereldwijd de bronnen van rijkdom, waarover hun buitenlandse concurrenten de zeggenschap uitoefenen, als middel ter nationale verrijking; behalve waren- en kapitaalmarkten ook buitenlandse burgers die als arbeidskrachten interessant zijn. Wanneer de economische groei op de vestigingsplaats, die de nationale overheid regeert, het vereist; dus wanneer inheemse ondernemers de behoefte uiten aan bepaalde soorten van vlijtige en goedkope arbeidersploegen of als er zelfs een algemene schaarste aan arbeidskrachten geconstateerd wordt – hetgeen de lonen omhoogdrijft en de groei beperkt – dan opent de regering de grenzen voor burgers van vreemde landen opdat die als mobile reserve het beschikbare reservoir aan arbeidskrachten vergroten. Als dit doel bereikt is, zegt ze “het is genoeg” en sluit de grenzen. Wanneer er te grote aantallen zijn, hetzij vanwege het ontslag van werknemers op grond van de technologische vooruitgang van de winstproductie, hetzij tengevolge van een crisis, zijn ze overtollig en worden weggestuurd – pesterijen en terugkeerpremies zijn gebruikelijke methodes. Wanneer hun permanente aanwezigheid gewenst is, mogen – als een genereus gebaar – hun gezinnen of bepaalde gezinsleden volgen, voor zover ze zich houden aan de pietluttige, maar wettelijk correct tot stand gekomen voorschriften waarmee ze als buitenlanders door en tegenover de autochtonen gediscrimineerd worden. Als ze zich niet meer nuttig maken, worden ze als lastige kostenfactoren behandeld en als sociale last gechicaneerd. Hoe duurzamer de immigranten zich vestigen en hoe minder het kapitaal hen nodig heeft, des te onhandelbarer worden ze als manoeuvreerbare massa die men heeft binnengelaten.

Over de aanvoer van arme en verpauperde, dus goedkope en gewillige kandidaten hebben West-Europa en Noord-Amerika, de centra van het wereldkapitalisme, niets te klagen; Anatolische boeren hoeven niet meer gelokt te worden. De economische gebruikmaking van de hele wereld heeft voor grote massa’s mensen het bestaan in hun geboortelanden onmogelijk gemaakt. De ruïnering van de traditionele bestaansvoorwaarden die de superieure concurrentiemacht van de westerse concerns wereldwijd aanricht, zorgt ervoor dat voor Afrikanen, Latino’s, Oost- en Zuid-Europeanen enz. zelfs het meest miserabele loon een attractief aanbod is en blijft. Deze armoedevluchtelingen zijn grotendeels overtollig, ze storen alleen maar en worden weggehouden van het nationale territorium, inmiddels met alle middelen van militaire grensbeveiliging. Als er bij de poging muren, prikkeldraad en zeeën te overwinnen jaarlijks duizenden de dood vinden, is dat enkel een argument voor het perfectioneren van de afschrikkende grensbeveiliging – dan zijn er ook geen “inhumane” opvangkampen meer nodig in Griekenland, Italië en elders, althans niet binnen Europa. De velen die evenwel de grens overwinnen, worden afhankelijk van politieke afwegingen soms voor een tijdje gedoogd daar ze als “sans-papiers” dwz. als illegalen voor eerbare nationale zakenlieden uitermate attractief zijn; als ze geluk hebben, krijgen ze zelfs tijdelijk of permanent een legale status; of ze worden opgespoord, als misdadigers gekazerneerd en gedeporteerd.

Terwijl ze de armsten der armen die proberen te overleven met alle macht weghouden, kunnen de leidende kapitalistische mogendheden van een specifieke soort immigranten niet genoeg krijgen. Ze concurreren onderling om uit het globale reservoir zoveel mogelijk wetenschappers, technici en andere specialisten naar hun territorium te halen en als human capital voor hun economie beschikbaar te maken. Mensen van wie men technologische voorsprongen of ten minste bijdragen tot de productiviteit van de vestigingsplaats verwacht, worden middels aantrekkelijke voorwaarden aangeworven en mogen onbureaucratisch immigreren, opdat “wij” niet het nakijken hebben in de concurrentie om hooggekwalificeerde vaklui. Bij de geglobaliseerde republiek hoort nu eenmaal ook dat men de elite wegzuigt uit andere staten en zich hun opleidingsprestaties voor de eigen economische groei ten nutte maakt.

Daarnaast zijn er nog buitenlanders die om politieke redenen het land worden binnengelaten en een navenante rechtsstatus krijgen. Graag ontvangt men bijwijlen “dissidenten” die in een tot vijand verklaard land vervolgd worden; aan hen wordt asiel verleend om het bewuste onrechts-regime aan de kaak te stellen. Andere vluchtelingen komen uit oorlog- of burgeroorlogregio’s waar de eigen natie militair betrokken is of “vitale” belangen heeft. Sommige exemplaren van de menselijke basis van de oorlogspartij die men prefereert, krijgen toestemming om zich in veiligheid te brengen voor het doden en sterven. Met dergelijke humanitaire acties doet de staat zich gelden als beschermingsmacht van de ondersteunde politieke krachten. De (burger)oorlogsvluchtelingen biedt hij een verblijf zolang dit bij zijn imperialistische berekeningen past, natuurlijk inclusief de nodige voorschriften, bijvoorbeeld het werkverbod om permanente vestiging te verhinderen. Dat maakt dan de last bijzonder drukkend die het bestaan van vluchtelingen voor de staatshuishouding vormt. Zodra de regering besluit dat de oorlog afgelopen is of alleen maar de belangstelling daarvoor verliest, vormt ook deze categorie buitenlanders, de groep politieke vluchtelingen, alleen nog een probleem. De oplossing ervan staat vast. Als voormaals nuttige menselijke instrumenten van het buitenlandse beleid worden ze teruggetransporteerd naar het verwoeste (burger)oorlogland, zonder rekening te houden met de ellende en vervolging die hen daar te wachten staat. Want dat is immers hun vaderland waarheen ze toch ongetwijfeld terug willen.

Zo sorteren de politieke machten de buitenlanders van de wereld: gewenst of ongewenst – afhankelijk van de nuttige of schadelijke rol die ze hen toebedelen. Ze behandelen hen als manoeuvreerbare massa, als globale ressource van hun economische en politieke macht. En ze beschouwen het als een privilege dat ze genereus toekennen wanneer ze vreemde burgers toestaan binnen hun soevereine grenzen te leven en – de grootste genade! – daar te werken en zelfs het staatsburgerschap te verkrijgen. Degene die blijven mag, moet zijn – onder permanent voorbehoud – verleende status verdienen. Hij moet aan alle eisen van het “gastland” voldoen; of hij dat als gewenst doet en de duur ervan valt buiten zijn beslissing. Een ding is zonder meer zeker: immigranten moeten het bolwerken met de bestaansvoorwaarden waar ze aan onderworpen zijn; hoe ze dat klaarspelen, dat is – zoals altijd in de vrije maatschappij – hun privé-aangelegenheid. Ze moeten slagen want mislukkingen bedreigen niet alleen hun inkomens en sociale status, maar meteen het recht om daar te leven waar ze leven. Als ze aan alle verwachtingen op zo’n manier beantwoorden als de meeste immigranten van oudsher – is het ook weer niet goed. Ze verhuizen naar stadswijken waar reeds anderen van hun nationaliteit wonen, staan elkaar bij, ontplooien officieuze economische activiteiten binnen de eigen gelederen en leven in de diaspora volgens de zeden van hun land van oorsprong. Zodoende creëren ze een volgende bron van ergernis: ze vormen een “parallel-maatschappij”.

2

Dit verwijt is belachelijk. De kapitalistische natie bestaat merendeels uit parallel-maatschappijen die erg weinig sociale overeenkomsten vertonen en cultiveren. Sinds wanneer gaan de echt rijke mensen om met de gewone consumenten, waar stemt de academische behoefte aan entertainment overeen met het tijdverdrijf van het proletariaat of het boerenvolk met de homo-scene? Ten opzichte van al deze tegenover elkaar min of meer afgeschermde subculturen staat voor de overheid echter een ding vast en wordt helemaal niet gethematiseerd: ze maken deel uit van de eigen natie. Juist dat garandeert de gemeente van buitenlanders niet, zelfs als sommigen inmiddels een binnenlands paspoort kunnen tonen. Hun anders-zijn wekt wantrouwen, en dat niet pas dan wanneer er gevreesd wordt dat de immigranten zich politiek deloyaal gedragen tegenover de wetten van het land, zijn alliantie’s, vijandschappen en oorlogen. De aanspraak reikt verder. De immigranten staan onder verdenking niet betrouwbaar “Amerika”, “Duitsland” of “Nederland” te denken als ze “wij” zeggen. Wellicht spellen ze vaderland nog steeds anders en adresseren hun hoop en zorgen niet automatisch en het eerst aan de overheid waarvan ze de wetten gehoorzamen, wellicht vertalen ze hun ontevredenheid niet naar het verwijt van slecht regeren en naar het verlangen naar een betere regering. De overheid acht de immigranten niet in staat tot deze fundamentele nationale politisering die ze bij haar inboorlingen veronderstelt als een natuurlijke, als het ware met de paplepel ingegoten eigenschap. Enerzijds ondermijnt de geglobaliseerde republiek het geborneerde traditionele saamhorigheidsgevoel van het volkse collectief wanneer ze haar bevolking uit de gehele wereld binnenhaalt, anderzijds eist ze van haar oude en nieuwe bewoners juist deze aan elk denken en willen voorafgaande partijdigheid voor volk en staat. Dat is de inhoud van de categorische imperatief “integratie” die de politici afkondigen. Mensen onder hun regering dienen hun gehele individualiteit te definiëren door de verbondenheid met het land waar ze verzeild geraakt zijn. Dat ze dat ook werkelijk doen, daarvan kunnen de immigranten de wantrouwige overheid door hun bewust en uitdrukkelijk gedemonstreerde aanpassingsbereidheid principieel niet overtuigen. Door de vreemde taal die ze onder elkaar spreken, evenals door elke rest van zeden, klederdrachten, levensgewoontes van hun landen van herkomst tonen ze veeleer een afwijkende, vreemde identiteit. Op basis van welke indicaties hun ondraaglijke buitenstaander-status telkens gediagnosticeerd en ontmaskerd wordt, dat neemt de politiek graag over uit de oordelen die binnen het volk circuleren.

3

De vijandschap van het volk tegen buitenlanders is namelijk alomtegenwoordig. Ze is de consequentie uit de nationale identiteit waartoe de door de staat aaneengesmede klassenmaatschappij zich bekent. Haar inwoners draaien deze verhouding om en beschouwen zich als collectief van mensen waar de staatsmacht zich dienend voor inzet en waarvan het welzijn te bevorderen haar enige raison is. De buitenlanders zijn bij voorbaat buitengesloten van dit collectief; ze zijn immers geen autochtonen wie de bescherming door de staat toekomt, sterker nog: het inheemse collectief moet zijn welzijn tegen het egoïsme en de nationalistische activiteiten van andere staten nastreven en verdedigen. Het volk, vooral het werkvolk met zijn steeds precaire werkgelegenheid, beschouwt het toebehoren tot zijn staat als privilege en beschermingsgarantie, niet zozeer tegen de commerciële calculaties van de werkgevers, als wel tegen buitenlandse concurrenten die niet hetzelfde privilege genieten. Zelfs als buitenlanders het laagste en het slechtst betaalde werk doen, staat vast dat ze van “ons” profiteren omdat ze in “ons” land hun voordeel zoeken. Doorgaans daalt het vertrouwen van de volksleden in hun politici wanneer die buitenlanders toestaan in het land te verblijven en de autochtone bewoners banen en kleuterschoolplaatsen, woningen en dergelijke weg te nemen. Ambtsdragers staan dan al gauw onder verdenking van onbetrouwbaarheid tegenover hun volk.

4

De politiek gebruikt en stuurt dit ressentiment door erop in te gaan. Het geldt als eerbaar standpunt en goed recht van het volk; de politiek keurt dit niet af, laat echter haar globale bevolkingspolitiek hierdoor ook niet belemmeren. “Eigen volk eerst”, zeggen uitsluitend rechts-radicale partijen, maar in praktijk rechtvaardigt zich elke politiek met deze maatstaf. Alles wat de staat bij de behandeling van immigranten noodzakelijk acht – hoe hij hen discrimineert, welke extra bewijzen van loyaliteit hij eist en welke extra toezicht hij verordent – presenteert hij aan de oud-ingezetenen als dienstverlening voor hen, en hij kan beslist rekenen op hun instemming met elke wrede maatregel. Indien de staat het opportuun acht, kan hij de agressie van het volk tegen willekeurige nationaal en etnisch gedefinieerde bevolkingsgroepen richten en vervolgens zichzelf opdragen de spanningen op te lossen en hun oorzaken te ondervangen. Wanneer hij het wenselijk vindt, treedt zijn bevestiging van het nationalistische ressentiment matigend op – “wij” hebben de buitenlanders nodig en ze zijn toch ook nuttig voor “ons” – om  ongedifferentieerde uitbarstingen van haat en eigenmachtige inbreuken in te tomen.

5

De officiële vijandschap jegens buitenlanders zit anders in elkaar; die is in het laatste decennium binnen de westerse staten ontstaan en richt zich tegen een categorie immigranten die helemaal niet vanwege haar toebehoren tot een andere natie als vreemd geïdentificeerd wordt, maar wegens haar geloofsbelijdenis. In Frankrijk zijn de Noord-Afrikanen de dupe, in Engeland de Pakistanen, in Duitsland en Nederland de nakomelingen van de Turkse of Marokkaanse gastarbeiders die men vroeger allemaal als leden van hun respectievelijke natie beschouwde en ook toen al behoorlijk weerzinwekkend behandelde; tegenwoordig versmelten deze nationaliteiten tot figuur van de moslim. Zijn religie is de storende afwijking die de integratie bemoeilijkt en belemmert. De landen van de religievrijheid laten de Islam niet als privé-aangelegenheid gelden, althans niet zo ruimhartig als andere religies. Ze betwijfelen dat dit geloof zich ertoe beperkt privé-religie te zijn die men niemand ontnemen wil, en koesteren de verdenking dat het toch meer is, namelijk een politieke wil die onverenigbaar is met de westerse verhoudingen.

De karakterisering van deze religie draagt kenmerken van een vijandbeeld. Men verneemt hierover niet meer dan een lijst van vergrijpen tegen moderniteit en vrijheid. Ten eerste heeft de Islam de pijnlijke verlichting gemist die het christendom zo goed doet; hij is dogmatisch, intolerant en hij doodt. Ten tweede – afgeleid uit de trias van hoofddoek, dwanghuwelijk en eermoord – heeft Mohammed in de zevende eeuw de onderdrukking van de vrouw verordend hetgeen bij ons sinds enkele decennia officieel verboden is. Vrije denkers verdiepen zich ijverig in de verkeerde religie en leveren met Koranstudies en Islamwetenschap een bijdrage aan de kritische toets en daarmee aan het objectiveren van het vijandbeeld. Als resultaat wordt het wanproduct van de vreemde religieuze fantasie onder de categorie misdaad en onderdrukking gesubsumeerd; een oordeel dat zijnerzijds de onderdrukking van de kwade gezindheid legitimeert. De Islam verdient misschien niet meteen vervolging, maar wel het wantrouwen waarmee het Westen hem bejegent.

Ook in dit geval rechtvaardigt het vijandbeeld een politieke vijandschap die andere redenen heeft dan de verwerping van de vreemde moraal. Hierbij gaat het echter om een buitengewone vijandschap als in de eenentwintigste eeuw een religie het beeld van de vijand bepaalt: de VS, Duitsland en de meeste EU-staten voeren oorlog tegen het “islamitische terrorisme”; daarvoor hebben ze zich na 11 september 2001 beroepen op artikel 5 van het NAVO-verdrag (collectieve verdediging). Ze vechten in Afghanistan, maar niet tegen Afghanistan. Ze vechten daar ter plaatse, in Pakistan, Somalië, Jemen en waar dan ook ze broedplaatsen van Al-Qaida en geestverwanten kennen of vermoeden. De vijand is geen staat maar een radicale beweging en bepaalde politieke krachten, die haar een thuishaven bieden. De actuele vijanden van de westerse naties, hun onverenigbaarheid met de bestaande wereldorde van het kapitaal, zijn dus niet nationaal gedefinieerd, maar als niet-statelijke terroristen die hun radicale motieven uit de Islam halen. De vijandschap van de wereldmachten omvat dus ook de islamitische regio voor zover deze geïdentificeerd is als voedingsbodem en wapen van de tegenstander. In de schaduw van de Hindukush motiveren de Taliban hun anti-Amerikaanse en antiwesterse strijd met de Islam, en het Westen motiveert het engagement voor zijn vazal Karzai met de strijd tegen het islamisme, tegen de boerka en voor meisjesscholen. De kritiek op de religie, die de antiwesterse radicalisering niet betrouwbaar verhindert, rechtvaardigt elke militaire actie door de geciviliseerde statenwereld.

Aan de andere kant richt zich haar strijd toch ook weer niet tegen de Islam; men wil uiteraard niet de gehele islamitische wereld van Marokko over Bosnië tot Indonesië als vijand bestempelen. “Slechts” de politieke Islam is de vijand, de opstand tegen westerse penetratie en onderwerping van het morgenland. Het is kenmerkend dat leidende politici zich steeds weer genoodzaakt zien tot rechtzettingen: de VS, aldus president Obama, voeren geen oorlog tegen de moslims; ook de Islam hoort tegenwoordig bij Duitsland, vult de Duitse bondspresident aan. Uit hun dementi’s blijkt hoe onwrikbaar het vijandbeeld vaststaat dat zij en hun vrije publieke opinie gedurende een decennium anti-terreur-oorlog geëtableerd hebben. Ze doen grote diplomatieke moeite om een vijandbeeld te differentiëren, hetgeen eigenlijk in strijd is met de natuur van zo’n beeld. Een onmenselijk monster heeft tenslotte geen slechte en goede kanten.

Het worstelen van de staatslieden met het (onder)scheiden tussen de eigenlijk tolereerbare islamitische religie en fundamentalistische misdaden ondervindt de geïmmigreerde islamitische bevolking in Amerika en Europa aan den lijve. De moslims met migratieachtergrond worden tot slachtoffers van het net zo onontbeerlijke als selectief toegepaste vijandbeeld. En dat niet pas dan wanneer men de moskeeën verdenkt het rekruteringsveld en de schuilplaatsen van Al-Qaida te zijn – ook dat gebeurde en gebeurt nog steeds af en toe. De onverenigbaarheid met de als antiwesters geïdentificeerde geloofscultuur is omvattender. Ook als ze niet politiek actief zijn, passen deze mensen niet bij het avondland, tenzij ze “ons” geloofwaardig bewijzen dat ze bereid zijn hun Allah achter te stellen bij “onze” seculiere staat die boven alle goden zetelt. Hierover, of en hoe zo een bewijs van echte loyaliteit die “ons” tevredenstelt te leveren is, ontvlamt overal een fundamentalistische strijd. Die heet in Nederland integratiedebat.

© Gegenstandpunkt Verlag, München 2010

Inleidende opmerking over de objectieve rol van de consumptie in het kapitalisme

Over de consumptie doen merkwaardige, maar veelzeggende mededelingen de ronde. Bij tijd en wijle moet ze bijvoorbeeld “aangezwengeld” worden. Er wordt daadwerkelijk consumptie geëist opdat de economische groei op gang komt. Dat zegt al veel. In het kapitalisme is de voorziening van goederen blijkbaar niet het doel, de productie niet het middel om de gewenste goederen te leveren. Omgekeerd; de consumptieve behoefte is het middel om het doel te bevorderen: de groei binnen de ondernemingen. Vandaar dat een grootheid onder geen beding als groeimotor in aanmerking komt: het inkomen van de werkende mensheid dat beslist over de potentie om te consumeren en over de omvang van de afzet op de markt van gebruiksgoederen. In plaats daarvan wordt liever het consumptieklimaat geprezen en de kooplust gestimuleerd; geen crisisgepraat maar optimisme luidt de leus, zodat de consument zijn spaargeld of een krediet gebruikt voor extra aanschaffingen. Zodoende draagt de consumptie namelijk bij aan de groei zonder de balansen te beschadigen. De reden voor dergelijke merkwaardigheden is de geldende calculatiewijze van de ondernemingen. Het inkomen van de mensen dient op de markt als realiseringsmiddel voor de omzet van waren en kan in dit opzicht niet groot genoeg zijn. Aan de andere kant is hetzelfde inkomen in de bedrijfsbalans loonkost, noodzakelijke uitgave voor de winst die deze tegelijkertijd vermindert en daarom zo klein mogelijk vastgesteld wordt. Dat de werknemers meer geldswaardige prestaties leveren dan ze zelf kosten is de voorwaarde voor elke werkgelegenheid. Het consumptievermogen is daarom niet alleen een beperkte grootheid, voor de gewenste omzet van waren altijd te klein gedimensioneerd. Het is ook een de winst beperkende factor waarvan de vergroting dus buiten discussie staat. Desondanks vordert de groei. Niet alleen omdat de voorschotten van de kapitalisten naast de factor loon alsook hun eigen luxueuze consumptie bijdragen tot de vraag. Met behulp van het krediet bevrijden ze zich ook nog van de grenzen van de markt om hun groei te financieren. Deze bedrijfscalculatie, waaraan het inkomen ondergeschikt is, bepaalt überhaupt de gehele doelstelling van de kapitalistische economie. Wat, hoe en hoeveel geproduceerd wordt dat is evenals de kwaliteit en de prijs van het product afhankelijk van de winstberekening. De uitgaven voor elk product moeten een overschot opleveren. In deze accumulatie van geldrijkdom is de voorziening van de werknemers een factor die binnen de perken blijft van de pure reproductie van hun arbeidsvermogen. Ook zonder de lectuur van Marx houdt het bedrijfsleven zich aan het principe dat arbeid niet rijk maakt, maar – in het gunstigste geval – het levensonderhoud oplevert. De consumptie is in elk opzicht de afhankelijke variabele van de kapitalistische productie. Die bepaalt niet alleen de omvang, soort en prijs van de goederen, maar ook het inkomen van de verbruikers dat hen überhaupt in staat stelt te consumeren.

*

Bij de manier van consumeren geniet de mens natuurlijk elke denkbare vrijheid. Hij kan tussen gelijksoortige of verschillende producten kiezen en hun kwaliteit of design vergelijken. Hij is zelfs de enige instantie die over de koop beslist. Daarbij moet hij uiteraard enerzijds rekening houden met de eigen noodzakelijkheden en het sortiment van de aanbieders, anderzijds met de warenprijzen en zijn portemonnee. Van sommige alternatieven binnen het warenaanbod moet hij derhalve afzien. Of de vakantie, of de nieuwe auto. Voor grotere aanschaffingen is de consument zo vrij om te sparen; vandaag onthouding voor de consumptie van morgen. Wie dat mishaagt, kan zijn vrijheid ook op omgekeerde wijze gebruiken en op krediet kopen: consumptie vandaag, onthouding morgen, er moet immers afgelost worden. En alle rekeningen en berekeningen resulteren in een voor de grondlegger van deze calculatiewijze gelukkige omstandigheid die ervoor zorgt dat de consument zowel zijn vrijheid als zijn probleem behoudt: het bestede inkomen is teruggestroomd in de kassa’s van degenen die het zo laag laten uitvallen en voor hun winst opnieuw voorschieten. De kringloop kan weer beginnen, die van het kapitaal als die van de consument, die door zijn werk opnieuw een inkomen moet verdienen dat hem in staat stelt, als alles meezit, weer te werken, dus zich te reproduceren.

*

Over de privé-sfeer van consumptie en genot heeft de consument natuurlijk ook nog een eigen mening. Met al zijn afwegingen en keuzes binnen de warenwereld beslist hij eigenlijk maar een ding: waaraan hij de voorkeur geeft. Maar dat interpreteert hij in dichterlijke vrijheid zo alsof hij degene is die beslist. Uitgerekend de afhankelijke variabele van de gehele kapitalistische productie verbeeldt zich de baas te zijn over de kapitalistische procedure. Bij dit simpele, maar verkeerde zelfbewustzijn van de gewone “verbruiker” zou het vermoedelijk blijven, waren er niet de publieke opinie en wetenschappelijke experts die min of meer fantasievolle bijdragen leveren aan de rooskleurige voorstelling van zaken en die behoorlijk verder ontwikkelen. Daarbij zijn deze ideologen zo verstokt dat ze zich ook niet van de wijs laten brengen door allerlei voor iedereen waarneembare ervaringen. Sinds een of twee decennia buigen journalisten en sociale wetenschappers zich openlijk over de groeiende kinderarmoede en registreren een stijgend aantal bijstandtrekkers… En tegelijkertijd houden dezelfde mensen vast aan hun legende van de “welvaartsmaatschappij” waarvan wij allen lid zijn en waarin Jan Modaal zelfs promoveert tot “koning klant”.

 Een kritiek op de consumptie is er ook. Echter niet op haar miserabele gesteldheid, maar op een teveel aan consumptie. Mensen die niet weten hoe ze moeten rondkomen met hun inkomen bevinden zich onverhoeds in een “overvloedmaatschappij”. En naargelang het morele sensorium worden aan de overvloed ook nog uitwerkingen toegeschreven die het verantwoordelijkheidsbesef van moderne consumenten moeten activeren. Dioxine in levensmiddelen, door pesticiden vergiftigde landarbeiders, kinderarbeid in de derde wereld, klimaatbelasting door globale goederentransporten: dat zijn misstanden die de consument moeten aanzetten tot nadenken. Helaas niet over doel en karakter van een productiewijze die zoiets voortbrengt, maar over zich en zijn “consumentenmacht”. Omdat hij door te kopen deel uitmaakt van “het systeem” dient hij zijn consumptie als oorzaak van de euvels te beschouwen en deze via zijn koopgedrag te corrigeren. Dat sorteert in de praktijk geen effect en is theoretisch net zo misplaatst als de genoemde lof en afkeuring van de “consumptiemaatschappij”. Dat vraagt om nadere toelichting.

 Over de ideologieën over consumptie en consument in de markteconomie ( het ophemelen van het kapitalisme tot “welvaartsmaatschappij” en de inzet van de “consumentenmacht” tegen de “overvloedmaatschappij” en haar “uitwassen”) lees verder in: Gegenstandpunkt 2-2010
 

Het democratische hoogtepunt nadert: de burgers worden naar de stembus geroepen om ambtsdragers te kiezen, d.w.z. de uitoefening van macht aan hen toe te vertrouwen. Daarvoor krijgen de kiezers personele en partijpolitieke alternatieven aangeboden waartussen ze hun keuze kunnen maken. Als ze dan op een partij of kandidaat stemmen, mogen ze de meest uiteenlopende motieven hebben, het komt op hetzelfde neer: ze machtigen een politicus soeverein de belangen van de staat door te drukken – ook tegen de belangen van zijn kiezers. De kiezer prefereert het ene boven het andere partijprogramma, stemt op de partij of persoon die hij competenter of sympathieker dan de andere vindt, in elk geval stemt hij daarmee in dat hij geregeerd wordt; ja, door te stemmen geeft hij als het ware de opdracht daartoe. En niets anders wordt van hem verwacht: tijdens de verkiezingsstrijd en eigenlijk voortdurend wordt hij gestimuleerd zijn ontevredenheid (over de van overheidswege gestichte orde, over werkgevers en werkgelegenheid, armoede en rijkdom, oorlog en vrede, ziektekosten en huur, salaris en bijstand…, over zijn maatschappelijke tegenslagen en mislukkingen) te vertalen naar de behoefte aan een goede en betere regering; opdat hij op die mensen stemt wie hij in staat acht goed te regeren. Kortom: de kiezers beschouwen de verkiezingen als aanbod en kans om in hun eigen belang invloed te nemen op de politiek –  wat op z’n minst gezegd een grove (en blijkbaar onuitroeibare) misvatting is, want in feite doen ze het tegendeel: ze geven de politiek periodiek een vrijbrief.

Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd, hij staat vast en is honderd procent voorspelbaar: de burgers hebben een macht boven zich gekozen en die heeft een programma en een oud of nieuw gezicht; men mag weer mopperen en moet weer gehoorzamen, maar een legislatuurperiode is zo voorbij.

Zie uitvoerig in: Het volk III

De financiële crisis begint aan haar volgend hoofdstuk en ruïneert instanties die tot nu toe als machtige redders van de banken en de conjunctuur zijn opgetreden: soevereine staten en valuta’s verliezen hun kredietwaardigheid – niet alleen, maar vooralsnog vooral Griekenland.

Een daad van speculatie doet de wereld alweer schokken en verschaft een stuk duidelijkheid over de kapitalistische wereld: over het moderne geld, over de fundamenten van de financiële macht van de staten, over het imperialisme binnen de Europese Unie (EU) en over de gewaagde constructie van een Europese wereldvaluta zonder Europese wereldmacht – en wat vertellen regeringen en media het publiek over de dramatische gebeurtenissen? Uitsluitend onzin, nationalistische opschepperij en imperialistische brutaliteit.

– “De Grieken moeten de schuld bij zichzelf zoeken”, zegt men; ze zouden boven hun stand hebben geleefd; te veel geïmporteerd en geconsumeerd, te weinig gewerkt en geëxporteerd. De balans van de buitenlandse handel heeft echter twee kanten! De succesvol exporterende landen behalen exact zo veel overschotten als andere landen tekorten ophopen, daar ze niet opgewassen zijn tegen superieure kapitaalmacht en vechtprijzen. Het Griekse faillissement is het spiegelbeeld van bijvoorbeeld het Duitse of Nederlandse exportsucces. De EU-binnenmarkt is geen coöperatieproject ter wederzijdse ondersteuning van buurvolkeren, maar het strijdtoneel waar elke natie voor haar kapitaalgroei tracht te profiteren van de partners. Tegenover de winnaars staan onvermijdelijk verliezers.

– “De Grieken kunnen hun schulden niet terugbetalen”, luidt een verwijt. Alsof er ook maar een staat is binnen en buiten de EU die dat zou kunnen. Alle lossen hun schulden af door nieuwe te maken. En steeds maken ze meer nieuwe schulden dan oude af te lossen. De nood van de Grieken bestaat daaruit dat ze geen koper meer vinden voor hun staatsschulden. Financiële kapitalisten beschouwen de Griekse staat niet langer als betrouwbare rente-machine – en presenteren hem de rekening.

– “De Grieken moeten hun probleem zelf oplossen; hun schulden zijn niet de onze.” Onzin. Het Griekse bankroet beschadigt al lang de euro. Griekse en EU-schulden zijn immers niet meer te scheiden als ze in dezelfde valuta voorkomen. De Europese partners vragen zich in feite alleen nog af waarmee ze de euro meer beschadigen: als ze een staatsbankroet in de eurozone toelaten, of als ze hem door noodkredieten voorkomen. Hoe dan ook: het Griekse onvermogen schulden tegen acceptabele rente aan de markt kwijt te raken, demonstreert het wantrouwen van de globale financiële kapitalisten tegen Europa en zijn geld.

– “Als “wij” de Grieken toch helpen, dan onder strenge bezuinigingsvoorwaarden en met volledige controle over hun staatshuishouding.”

Vooral kanselier Merkel treedt op als de baas in het Europese huis: “wij” zijn nodig als geldgevers, “wij” hebben de middelen dus “wij” bepalen. Ze gebruikt de crisis – waarvan ze  allerminst weet hoeveel die nog intact laat van de Duitse kredietmacht – als kans om de onderschikking van de partners onder het Duitse financiële toezicht te bespoedigen en hun soevereiniteit af te kopen. Zo gezellig gaat het er aan toe in “ons” Europa – en zo rechtvaardig: Duitsland mag zijn net oplevende conjunctuur geenszins kapot bezuinigen: “wij” moeten ordentelijk nieuwe schulden maken opdat “wij” sterker en met meer concurrentiekracht uit de crisis komen. Voor de Grieken geldt het tegendeel: die moeten hard bezuinigen en nog veel armer worden dan ze toch al zijn om hun staatsuitgaven aan te passen aan hun impotente economie.

P.S.

In alle landen hetzelfde beeld als in Griekenland: de armoede van het volk moet de kredietwaardigheid van de staat herstellen. Natuurlijk: door volksverarming wordt het kapitaal niet per definitie succesvol; maar door zo met zich te laten omspringen, bewijst het volk zijn loyaliteit en het functioneren van de politieke macht; en zolang die onaangevochten is, lukt het haar wellicht ooit het volk (weer) nuttig en lonend te maken voor het kapitaal.

Uitleg over “Het nieuwe Europa in de crisis” in Gegenstandpunkt 1-2010

Hoe komt het toch dat een land als Griekenland, dat kort geleden nog werd gezien als economisch succesverhaal, nu ondanks EU-lidmaatschap en euro op de rand staat van het staatsbankroet? Het economische doel van de EU naar binnen was en is op Europese schaal uniforme, door nationale reguleringen zo min mogelijk belemmerende concurrentievoorwaarden voor het kapitaal voort te brengen. Ondernemingen moeten met hun concurrentiemacht op de gehele EU-markt kunnen ageren. En de EU- staten moeten van de sterke economische groei profiteren die zo tot stand dient te komen. Zwakkere lidstaten krijgen subsidies ter modernisering van hun economie en infrastructuur, opdat ook zij zich kunnen ontwikkelen tot rendabele kapitaalvestigingsplaatsen op de binnenmarkt.

Op deze manier werd ook Griekenland tot een lucratief zakengebied. Binnen- en buitenlandse banken konden hun Griekse zaken in de gemeenschappelijke valuta doen. De toegang tot krediet van de Europese Centrale Bank breidde hun kredietvolume aanzienlijk uit. Europese concerns namen dankzij hun superieure kapitaalgrootte en productiviteit Griekse ondernemingen en hun marktaandelen over, verdrongen als handelsketens met hun supermarkten de kleine Griekse winkels en maakten het land tot hun afzetmarkt. Dat alles is echter iets anders dan een prospererende kapitaalvestigingsplaats, wellicht de belangrijke basis voor zaken van het Europese kapitaal met het Nabije Oosten, zoals de Griekse staat van zijn EU-lidmaatschap had verwacht. Gezien het uitblijvende zakensucces van de Griekse economie op de EU-binnenmarkt was het alleen maar logisch dat de regering zich de euro als nationaal kredietgeld ten nutte maakte. Dankzij de euro-sterkte kon de Griekse staat de bevordering van de economie en het creëren van werkgelegenheid via zijn staatshuishouding zelf in de hand nemen. Bovendien wist Griekenland door grootschalige wapenaankopen, vooral in Duitsland, ook zijn rol als betrouwbare NAVO-partner te benadrukken.

Aan het feit dat de Griekse boekhouding iets te creatief was, werd tegen de achtergrond van de politieke betrouwbaarheid en voorbeeldige economische groeipercentages helemaal geen aandacht geschonken. Ook het financiële kapitaal stoorde zich niet aan dit soort boekhoudkundige “trucs” en kocht gretig Griekse staatsobligaties die vanwege hun toprating bij de ECB konden worden gedeponeerd en daarom als goede geldinvestering werden beschouwd.

Als Griekenland nu zijn kredietwaardigheid dreigt te verliezen, dan heeft dat ook weinig te maken met de Griekse financiële manieren. Dat is veeleer het gevolg van het financiële crisismanagement van de VS en de EU-staten die hun financiële branche in de financiële crisis door immense extra staatsschulden hebben gered. In deze alzijdige uitbreiding van de staatsschulden en in de uiteenlopend grote disproportie van schuldenbergen en economische groei in de EU-staten hebben de net geredde banken en hun ratingbureaus ironischerwijze het volgende grote financiële risico ontdekt. En bij hun kritische herbeoordeling van de kredietwaardigheid van alle in de schulden zittende overheden ook binnen de euro-zone wordt nu eenmaal het land met de meest ongunstige schulden-groei-verhouding het eerste slachtoffer dat over de kling wordt gejaagd.

Dat zegt weinig over Griekenland, maar des te meer over de tegenstrijdige constructie van de Europese Monetaire Unie. De basis van de euro als gemeenschappelijk geld is het krediet van de gehele euro-zone; het schulden maken van de EU-staten valt echter onder hun nationale soevereiniteit. Ze bevorderen met hun staatsbegroting en staatsschulden hun respectievelijke eigen economie opdat die zich handhaaft op de gemeenschappelijke binnenmarkt.

Zodoende wordt het continent op nietsontziende wijze verdeeld in succesvolle en tegenvallende kapitaalvestigingsplaatsen. Want doordat elke EU-staat probeert om zijn natie zo winstgevend mogelijk in te richten, betwisten alle staten elkaar de opbrengsten uit de kapitaalaccumulatie in hun Unie waarmee ze moeten instaan voor hun schulden en het gemeenschappelijke geld. Door hun onderlinge concurrentie torpederen de staten in de Monetaire Unie de voorwaarden waarop hun gemeenschappelijk kredietgeld berust. Elke natie moet gelijkwaardig met alle andere en door een ongeveer gelijke verhouding tussen schulden en groei garant staan voor de stabiliteit van dit geld. Tegelijkertijd tracht elke natie met haar staatsschulden economische groei voor zich en tegen alle andere leden van de euro-zone te creëren – onderling concurrerend willen alle euro-staten hun eigen voordeel behalen. En uitgerekend dat moet de speculanten in banken en beurzen ervan overtuigen dat de gemeenschappelijke euro een zekere en stabiele valuta is waarin men graag investeert?

Zo wordt de verdediging tegen de anti-euro-speculatie zelf het onderwerp van een harde concurrentie om de kwestie wie daarvoor de kosten heeft te dragen. Daarvan is momenteel (niet alleen) Griekenland de dupe; pech voor Griekenland dat het zich net in een situatie bevindt waarin het als demonstratieobject kan dienen: alles waarvan de mensen in dit land tot nu toe hebben geleefd, moet opgeofferd worden om de staatsschulden de schijn van onbetwistbare stabiliteit te verschaffen en zo de gemeenschappelijke munt voor schade te behoeden.

Dat de euro zijn onbeperkte bruikbaarheid bewijst als een valuta waarin zo veel mogelijk accumulatie van het mondiale financiële kapitaal plaatsvindt, daarvoor is in de euro-staten geen offer te groot – natuurlijk het offer van degenen die toch al geen andere maatschappelijke taak hebben dan door hun werk het in euro luidende kapitaal te vermeerderen. De werknemers krijgen voorgerekend dat “hun euro” in hun handen altijd te veel is, dat hun lonen te hoog zijn en hun AOW-aanspraak te duur is, dat ze langer moeten werken en de buikriem moeten aanhalen omdat hun consumptie, dus de uitgaven voor hun dagelijks bestaan de stabiliteit van de euro zou bedreigen.

Wat de toonaangevende Europese leiders in hun landen, onder daadkrachtige medewerking van de vakbonden, succesvol hebben doorgedrukt, namelijk de onvoorwaardelijke offerbereidheid van hun eigen volk voor de kredietwaardigheid van de naties en de kapitalistische sterkte van hun geld, dat eisen ze nu van de Griekse regering: de radicale verarming van haar volk – en wel met exemplarische ruwheid opdat de andere twijfelgevallen uit de euro-zone, de kandidaat-bankroetiers Portugal, Ierland, Spanje, Italië onmiddellijk begrijpen dat ook zij geen andere keuze hebben dan het onvermijdelijke pan-Europese volksverarmingsprogramma ter redding van de euro als middel van het financiële kapitaal.

Een excurs over het thema: staatsbankroet in Het financierskapitaal III

1. Het bankroet van Griekenland is, wat het land zelf betreft, de “straf” voor het feit dat het tot de EU inclusief Monetaire Unie is toegetreden en aan de daarmee verbonden eisen aan zijn nationale economie heeft voldaan.

2. Het bankroet van Griekenland is, wat zijn actuele reden en zijn imperialistische betekenis betreft, de eerste “straf” die de financiële branche uitdeelt aan de EU-staten voor de enorme kosten ter redding van de financiële sector en een eerste duidelijke aanwijzing dat de Monetaire Unie en haar geld gekenmerkt wordt door een onoplosbare tegenstrijdigheid.

3. Om het voortbestaan en het verdere functioneren van het euro-systeem te waarborgen, spreken de leidende mogendheden van de Unie de politieke en economische inhoud van de Griekse financiële crisis gedecideerd tegen: “de markten” moeten overtuigd worden dat het faillissement van Griekenland een geïsoleerde gebeurtenis is en door een betere begrotingspolitiek valt op te lossen. De Grieken staan voor de onmogelijke taak hun staat door de verarming van het volk weer kredietwaardig te maken.

*

De realisering van het complexe programma waarmee Griekenland elke anti-euro-speculatie dient af te weren, is net zo simpel als wreed: alles waarvan de mensen in dit land tot nu toe hebben geleefd, is op te offeren om de staatsschulden de schijn van onbetwiste houdbaarheid te geven en zo de gemeenschappelijke munt voor elke schade te behoeden.

Er zijn her en der sommige twijfels gerezen of de Griekse regering erin slaagt deze moeilijke opdracht te vervullen. Natuurlijk niet wat haar wil betreft: dat ze de EU-eisen uit eigenbelang moet nakomen, heeft de regering in Athene zonder meer ingezien. Maar men maakt zich zorgen over het volk. Dat heeft bij zijn rondkomen in de traditionele ellende niet simpelweg alle offers aanvaard, die zijn regering ook al voor haar bankroet en zonder uitdrukkelijk EU-bevel heeft opgelegd. Er bestaan naar verluidt sterke vakbonden die een algemene staking kunnen organiseren, waardoor het land gedurende enkele dagen plat ligt; er lijken zelfs, onvoorstelbaar!, communisten rond te waren. En vooral: veel volk protesteert onder linkse leiding tegen speculanten en EU-politici die het land chanteren.

Het is echter zo:

Ten eerste heeft dit land zich zelf “chanteerbaar” gemaakt. De staat heeft zich bediend van de speculatie op zijn euro-schulden ter financiering van zijn begroting; hij heeft gebouwd op de macht van de EU als middel voor nieuwe economische en politieke potenties. Met zijn nationalisme heeft Griekenland Europa als kans gegrepen voor nationale opbloei en zich zodoende afhankelijk gemaakt van degenen die het nu zo slecht behandelen.

Ten tweede is deze staat allerminst onderhevig aan “chantage”, daar zijn vertegenwoordigers juist daarin hun nieuwe nationale kans zien: in de dictaten van de EU die het Griekse krediet moeten redden; en in de financiële markten waarvan de hoofdrolspelers net demonstreren uit welk hout ze gesneden zijn: ze riskeren met hun speculaties eerder de ruïnering van hun eigen zakelijke basis dan af te zien van een zaak – omdat ze (terecht) ervan uitgaan dat de regeringen, waarmee ze hun speculatieve zaken doen, eerder de bestaansmiddelen van hun volk decimeren dan dat ze een bedreiging van de zakelijke basis van het financiële kapitaal toestaan.

Ten derde laat een moderne democratische staatsmacht zich weliswaar door alle belangen “chanteren” waaraan ze de status van een objectieve dwang toekent, die ze dus zelf in werking stelt – maar door haar volk laat ze zich zeker niet “chanteren”. Alleen daarom al niet omdat het volk heel iets anders beoogt dan zijn overheid het mes op de keel te zetten – laat staan met zo’n onverbiddelijkheid als de ware profiteurs van het ware staatsnationalisme. Dat geldt ook voor de protesterende Grieken. De economische basis van de eigen regering af te schaffen, zijn ze niet van plan, integendeel: ze protesteren voor hun natie die zich zo extreem afhankelijk heeft gemaakt van de EU en de euro-speculatie. Tussen de noodtoestand waarin het land zich bevindt en de diepe nood die de regerenden hun volk in het vooruitzicht stellen, plaatsen ze een groot gelijkheidsteken. Als Grieken moeten allen – AOW-ers, dagloners of regeringslieden – eensgezind optreden tegen de buitenlandse chanteurs. Een dergelijk volksprotest is niets anders dan een patriottisch statement. In het belang van het grote geheel accepteert men bereidwillig elk offer. De verantwoordelijken moeten hun volk alleen nog overtuigen van de noodzaak van verarming.

*

Het Nederlandse volk moet kennelijk nauwelijks overtuigd worden. De professionele meningvormers van het land hoeven alleen maar hun hetze tegen “mediterrane luiheid” rond te strooien – en het publiek kiest onmiddellijk partij. In feite voor de zaken van zijn chefs, economische leiders, speculanten, politici, EU-machthebbers. In zijn voorstelling tegen “de verwende Grieken” die niets beters verdienen dan radicale verarming. Met zo’n mengsel van hardvochtigheid en ignorantie kan een braaf volk blijkbaar beter uithouden hoe zijn chefs met hem omspringen, opdat het niet zo ver komt als in Griekenland.   

Een uitvoerige uitleg over het Griekse staatsbankroet in: Gegenstandpunkt 1-2010

“In de ontwikkelingslanden worden toekomstig weliswaar meer agrarische producten geproduceerd, verhandeld en verbruikt, maar voedselschaarste en honger vormen desondanks een toenemend probleem… Wereldwijd lijdt een miljard mensen honger. Op lange termijn dreigt niet zozeer het gevaar dat er onvoldoende voedsel is als wel dat de armen er onvoldoende toegang toe hebben. Daarom moet de armoede verminderd worden en de economie groeien – daaraan kan in de ontwikkelingslanden de landbouw een bijdrage leveren”. (OECD: agricultural outlook 2009)

 Steeds meer levensmiddelen aan de ene kant – en tegelijkertijd is er een voedseltekort. Levensmiddelen zijn er ruim voorhanden, maar de hongerlijders ontberen iets cruciaals om hun honger aan te pakken: de toegang tot dit voedsel. Ze stoten blijkbaar op een barrière; eerst moeten ze aan geld zien te komen, dan krijgen ze iets te eten. Daaruit blijkt ten eerste: het doel van alle productie is niet de vervaardiging van goederen, die bijvoorbeeld de hongerlijders nodig hebben, maar het verdienen van geld; de rijkelijk geproduceerde materiële rijkdom bestaat enkel en alleen om verzilverd te worden. Ten tweede: het is dan ook deze dwang, deze alles beheersende doelstelling die de ellende in de markteconomie veroorzaakt. De deskundigen van de OECD noemen het geld echter niet geld, maar “toegang”. Daarin drukt zich enerzijds uit dat zij het als de vanzelfsprekendste zaak ter wereld beschouwen dat men zonder geld niets krijgt, dus geen “toegang” heeft; anderzijds gaat achter dit mooie woord schuil dat alles uitsluitend om geld draait. Ze zullen nooit van hun leven begrijpen dat het aan het geld ligt, d.w.z. aan de koppeling van elke productie aan het geld verdienen, dat de mensen hongeren; voor hen bestaat het hongerprobleem daarin dat de mensen geen geld hebben. Slechts ontbrekend geld verhindert dat de geproduceerde goederen daarheen komen waar ze dringend benodigd worden; zodra het er is, staat niets de “toegang” in de weg. Door deze bril bekeken, ligt de conclusie voor de hand: honger is geen gebrek aan voedsel, maar gebrek aan geld; de eerste behoefte van de armen luidt derhalve: een succesvolle geldeconomie! Meer dan een miljard hongerende mensen bewijst hoe onontbeerlijk een in geld gemeten economische groei is. De wereldwijde economische groei tijdens de laatste decennia heeft een reusachtig en groeiend aantal hongerlijders voortgebracht – en het enige probate middel daartegen is de wereldwijde economische groei.

 Daarmee staat natuurlijk vast wat de om haar efficiëntie en humaniteit geroemde markteconomie als oplossing voorschrijft: de hongerlijders krijgen – als ze geluk hebben – niet daardoor “toegang” tot voedsel dat ze het simpelweg produceren en eten, maar doordat ze (in de ontwikkelingslanden) er aan bijdragen landbouwproducten tot handelswaar te maken. Die moeten ze dan daarheen brengen waar de koopkracht thuis is, want alleen zo hebben ze de kans om geld te verdienen waarmee ze vervolgens voedsel kunnen kopen. Anders dan door economische groei kan men hen niet helpen.

 Zo buigt men zich markteconomisch over de kwestie van leven en overleven. Voor de professionele experts begint en eindigt economie met geld; ze kennen geen andere behoefte en geen ander product, geen ander vraagstuk en geen ander middel om problemen op te lossen. Onverschillig waar ze beginnen, het komt steeds weer neer op het afdraaien van dezelfde plaat: economische groei. Deze deskundigheid maakt zich uitsluitend zorgen over haar geldvermeerderingseconomie. Nog een typerend voorbeeld daarvoor, in dit geval uit de economieredactie van de FAZ (Frankfurter Algemeine Zeitung); ze verduidelijkt aan de hand van de recente Zuid-Oost-Aziatische natuurrampen in welke verhouding datgene wat “de economie” heet tot het overleven van de mensen staat:

“Het waren zwarte dagen voor de opkomende landen van Zuid-Oost-Azië: verwoestende regenstormen… meerdere aardbevingen… een tsunami… duizenden doden. De economie echter wordt door al deze rampen bijna niet geraakt; de rampen hebben nauwelijks invloed op de economische groei van de getroffen landen. ‘De economische gevolgen verbleken naast de menselijke tragiek’, vat het Internationaal Monetair Fonds de situatie samen.” (4.10.)

 De overlevingsproblemen van de mensen en “de economie” zijn twee volledig verschillende dingen. Wat “humanitaire rampen” in economisch opzicht zijn, valt altijd nog te bezien. In het gegeven geval “laat de menselijke tragiek de economische gevolgen verbleken”. De leden van de economieredactie willen niet inhumaan lijken en doen eerst hun menselijke plicht: ja, heel erg de vele doden… Dan komen ze ter zake en kunnen iets positiefs vermelden: de grootschalige vernietiging van levens en levensomstandigheden is weliswaar een ramp, maar uitsluitend voor het leven en niet voor de economie. Namelijk:

 “ Ik denk niet dat deze gelijktijdige shocks de heropleving van Azië zullen belemmeren, zegt Leong Wi Hu, econoom bij de bank Barclays Capital… Integendeel: in de regel stijgen na dergelijke rampen de aandelen van bouwbedrijven en cementproducenten omdat op een snellere of betere heropbouw gerekend wordt.”

 Wat betekenen dus – nuchter door de markteconomische bril bekeken – massaal optredende natuurrampen, bijvoorbeeld voor Indonesië of de Filippijnen? Goede vooruitzichten voor bouwbedrijven en speculanten op basis van verwoeste levensomstandigheden; anders uitgedrukt, in de woorden van Leong: “Ondanks alle tragiek van de slachtoffers kunnen dergelijke rampen positief uitwerken op het bruto nationaal product van een land.”

 Rampen? Dat hangt er maar vanaf.

De wereldwijde economische crisis begint inmiddels aan haar derde jaar en de verschijnselen, die iedere krantenlezer en tv-kijker kent, zijn net zo weerzinwekkend als leerrijk. Het verloop, de bereikte toestand, de politieke behandeling en publieke becommentariëring van de mondiale malaise brengen de praktijken, vereisten en noodzakelijkheden van het gewone markteconomische zakenleven buitengewoon drastisch aan het licht en daarmee de absurde, voor de normale mensheid schadelijke constructieprincipes van de markteconomische winstmakerij – samenhangende fenomenen die anders, in “crisisvrije tijden”, uit gewoonte onverschillig geaccepteerd of helemaal niet waargenomen worden. Natuurlijk is de crisis niet vanzelf, quasi automatisch, leerzaam; net zomin als het gewone economische leven dat ze zo veelzeggend door elkaar schudt. De “vijfde macht” in de samenleving, de vrije media, voorziet het publiek van interpretaties die het actuele economische gebeuren als consequenties van onachtzame of ook opzettelijke regelovertredingen beschrijven; zo krijgt de – net behoorlijk van slag geraakte – markteconomische normaliteit alleen daarom al het kwaliteitskenmerk boven elke kritiek verheven te zijn omdat daar alles functioneert wat markteconomisch moet functioneren. Een uiterst affirmatieve kijk op de dingen; hij vindt algemene instemming daar hij inhaakt op de praktijk van een aangepaste levensmanier, het uit geld verdienen en kopen, sparen en schulden maken samengestelde alledaagse bestaan als alternatiefloos en vanzelfsprekend voorstelt en, complementair daarmee, de crisis niet als logisch gevolg, maar als afwijking van de regel duidt. De ontevredenheid waarmee de gewoontegetrouwe aanpassing regelmatig gepaard gaat, mag met het oog op de veel grotere beschadigingen door de crisis getroost worden vergeten; de ergernis over de gevolgen van de crisis wordt moreel begeleid en verzacht: door de succesvolle opsporing van schuldigen die “ons allemaal” – de fictieve solidaire gemeenschap van crisisslachtoffers: van serieuze kredietinstellingen tot en met net ontslagen werknemers – in het ongeluk zouden hebben gestort, godzijdank slechts tijdelijk. Wie het preciezer wil weten, wordt doodgegooid met toelichtingen over de techniek van hoogcomplexe financiële zaken, informaties die, wat reden en doel van de “haute finance” betreft, het tegendeel van voorlichting vormen; er wordt in ieder geval noch de regel noch de uitzondering uitgelegd – en al helemaal niet het verband tussen de bejammerde en vervloekte afwijkingen en de regels die ervoor zorgen dat reeds de functionerende markteconomische normaliteit ten koste gaat van de “onzelfstandige” meerderheid, en die de loop van de crisis zelf reguleren.

Dat moet dus verklaard worden. Zo leerrijk de crisis ook is: de moeite van het (om)leren bespaart ze haar slachtoffers niet

Om direct met de hoofdzaak te beginnen, de bron van inkomsten waarvan de grote massa in het markteconomische systeem inderdaad alternatiefloos afhankelijk is: in de crisis ondervinden nog aanzienlijk meer mensen dan anders aan den lijve of beleven van dichtbij mee dat loondienst een uiterst precaire aangelegenheid is. Dit ervaringsfeit is uiteraard ook in normale tijden niet onbekend, en de reden daarvoor is ook geen raadsel: geld krijgt men uitsluitend als de uitgave voor de werkgever loont – voor de winst van zijn bedrijf; maar publieke werkgevers calculeren uiteindelijk ook niet anders. Vandaar dat voor zo weinig geld mogelijk maximale prestaties worden geëist; en waar dergelijke werkgelegenheid desondanks niet rendeert, wordt op de mens – namelijk op het geld dat hij verdient bezuinigd. Dat weet men; iedereen houdt daarmee enigszins rekening en verwacht – op de een of andere wijze – nadelige invloeden op zijn eigen “levensstandaard”. Wanneer dan echter, zoals momenteel, de ontslagen steeds talrijker worden, personeelsstop afgekondigd wordt, inlevering van loon en arbeidstijdverlenging in het kader van “werkgelegenheids- programma’s” ook niet meer helpen en het moeizaam verdiende “burgerlijke bestaan” kapot gaat, dan is de private consternatie toch groot, het publieke lamento luid. Het blijkt dat de aanpassingsbereide mensheid niet echt beseft, in ieder geval niet werkelijk serieus neemt wat eigenlijk iedereen merkt en weet: zijn levensonderhoud kan men uitsluitend verdienen zolang de winstverwachtingen van werkgevers uitkomen. Men klampt zich vast aan het “zolang” als zou “hetzelfde schuitje” waarin bedrijf en personeel gezamenlijk zitten daadwerkelijk bestaan, en wil niet inzien dat “zolang” voor “omdat” en “opdat” staat: geld voor arbeid wordt uitsluitend betaald omdat en opdat de onderneming daarmee zelf geld verdient; de kans om door loonarbeid het noodzakelijke te verdienen, is in de markteconomie geen doel, maar voor eens en voor altijd slechts middel – voor de doelen van werkgevers. Door het gejammer over “dalende werkgelegenheid” en daarbij horende trieste “individuele lotgevallen” wordt de levensleugen die deel uitmaakt van de basisbagage van een burgerlijk bestaan in stand gehouden: ergens en uiteindelijk zou het in het markteconomische systeem, althans ook, om de loonafhankelijken moeten draaien: dat ze het loon waarop ze aangewezen zijn ook kunnen verdienen. Daarbij is de les zonder meer duidelijk: crisis betekent niet dat tal van werknemers in existentiële nood geraken en de rest van hen eveneens een onzekere toekomst tegemoet gaat; maar er heerst crisis als de winstmakerij mislukt. Dan worden werknemers massaal geslachtofferd daar ze in het markteconomische systeem sowieso alleen maar een bestaansrecht hebben als werkgevers door gebruikmaking van hun arbeid hun eigen voordeel behalen. In de crisis wordt dat niet eens verbloemd; desondanks weigert iedereen deze verduidelijking gewoonweg te onderkennen.

Uitgerekend de vertegenwoordigers van de werknemers, de vakbonden, lopen daarbij voorop. Ze komen met voorstellen hoe de rendabele aanwending van loonarbeiders weer op gang kan komen en het massale ontslag van arbeidskrachten binnen de perken kan blijven, namelijk door middel van loonsverlaging, onbetaald werk en minder vrije tijd – en niemand merkt, de bonden al helemaal niet, dat hun offerte alleen maar bevestigt wat geen mens wil inzien: de commerciële belangen van werkgevers, in de crisis ultimatief toegespitst, en de behoeftes van werknemers aan enigszins veilige levensomstandigheden staan diametraal tegenover elkaar. Desalniettemin verklaren de bonden zich bereid namens hun leden deze tegenstelling te verzoenen – volkomen ten koste van de loonarbeid. En niet eens daarmee vinden ze gehoor: de crisis dooft elk vonkje hoop op verenigbaarheid van de noodzaak tot geld verdienen met de economische wetten van de markteconomie. Uiteraard eist ieder bedrijf als het in moeilijkheden geraakt van zijn personeel inlevering van loon en langere werktijden; van dergelijke concessies maken werkgevers graag gebruik. Maar zo worden zelfs in normale tijden geen “arbeidsplaatsen gecreëerd”, maar kosten verlaagd en arbeidskrachten overbodig gemaakt. En als de winstmakerij algemeen stagneert, wordt flink het mes gezet in het loon en de kansen op loondienst – vrijwillige verarming “redt” helemaal niets…

Meer lessen uit de crisis (de financiële sector en de staatsinterventies), dus meer gelegenheden om het kapitalistische vaderland beter te leren kennen, in Gegenstandpunkt 3-09, of op deze website: crisislessen 2009

Als wereldpolitici hun mondiale voornemens onder een idealistisch motto lanceren, de droom van een betere wereld of een missie voor de mensheid verkondigen, dan is voorzichtigheid geboden. Volledig misplaatst is de onderdanige gewoonte de geloofwaardigheid van de politieke leiders onder de loep te nemen: of ze het eerlijk en oprecht bedoelen en of ze überhaupt over de middelen beschikken om hun mooie beloftes waar te maken. Hoe hoopvol of sceptisch, hoe gauw en diep teleurgesteld dan ook de staatsburgerlijke gemoederen gestemd zijn – te goeder trouw zijn ze allemaal. Want ze hanteren het gepropageerde politieke ideaal als maatstaf ter beoordeling van overheidsdaden – als de ongetwijfeld goede opdracht waaraan wereldpolitici zouden moeten voldoen. Daarbij behelst het plechtige beroep op grensoverschrijdend geldige waarden, waarmee machtige staatsleiders niet alleen hun nationaal voetvolk inpalmen maar ook huns gelijken op hun verantwoordelijkheid aanspreken, regelmatig de onmiskenbare aankondiging van harde imperialistische aanspraken. Dat zij de taak hebben de wereld te civiliseren waarin kennelijk louter concurrerende overheden hun rechten opeisen, is immers de premisse van dit soort politieke afkondigingen. De leus “vrijheid of socialisme” bijvoorbeeld stond voor de oorlogsverklaring van het verenigde westen aan het “verkeerde systeem” van de Sovjet-Unie die zich en haar invloedssfeer onttrok aan de globalisering van het kapitalisme – een oorlogsverklaring die de planning van een nucleaire oorlog omvatte. Daaraan aansluitend, na het verdwijnen van het “ijzeren gordijn”, proclameerde VS-president George Bush senior de “nieuwe wereldorde”; haar aanvang was de oorlog tegen Irak. En de laatste democratiserings-missie die George Bush junior onder het motto “anti-terrorisme” resp. “goed versus kwaad” liet uitvoeren, ontketende zoals bekend een oorlog op meerdere fronten tegen ongewenste staten.

De nieuwe Amerikaanse president Barack Obama verkondigt zijn wil tot “change” voor een globaal publiek. In grote speeches aan uiteenlopende adressaten laat hij iedereen weten, de Russen als de moslims, de Afrikaanse hongerlijders als de vredelievende Europeanen, ja zelfs de schurken van George Bush, dat de Verenigde Staten zich per direct inzetten voor een goede verstandhouding met en tussen alle staten en hen de hand reiken. Volgens hem is het afgelopen met het tijdperk van confrontaties en unilaterale dictaten door het Witte Huis. Men zou bijna kunnen menen – en de applaudisserende publieke opinie nagenoeg overal ter wereld, vooral de enthousiaste jonge fans van de nieuwe politieke ster vatten het daadwerkelijk zo op – dat de kapitalistische supermacht politieke zelfbeperking in haar vaandel schrijft en een indrukwekkend harmonie-besluit heeft genomen, namelijk dat de Verenigde Staten voortaan geen afwijkende en vijandelijke nationale belangen meer kennen.

De inhoud van de aankondiging van een “change” van de wereldpolitiek alsook het begonnen diplomatieke “charmeoffensief” van Barack Obama laten deze interpretatie echter allerminst toe; ze spreken veeleer duidelijke taal.

Ten eerste blijkt uit de agenda van de nieuwe president het tegendeel van een nieuwe bescheidenheid van de Amerikaanse staatsmacht. Juist door empathisch te benadrukken dat de staten en volkeren der wereld toch naast alle verschillen voornamelijk door “gemeenschappelijke belangen en gedeelde waarden” met elkaar verbonden zijn, verduidelijkt de nieuwe VS-regering de aanspraak dat de Amerikaanse belangen het ijkpunt vormen voor de politiek van buitenlandse staten. Zij laat de wereld weten wat de “globale uitdagingen” zijn en dat deze te overwinnen voor het welzijn van de mensheid per se noodzakelijk is. Zij presenteert haar politieke richtlijnen en opdrachten aan de staten als overeenkomend met hun oereigen belangen waartegen toch werkelijk niemand nee kan zeggen. Zo eist de VS-regering – gesteund op de superieure machtsmiddelen van de eigen natie – volstrekt vanzelfsprekend de bevoegdheid om de concurrerende overheden in welke wereldregio dan ook de rechten en plichten toe te wijzen die de identiteit van Amerikaanse en globale veiligheid garanderen. De soevereine wil van vreemde staten onder controle te krijgen, geniet dus voor Obamas regering hoogste prioriteit. Wat “american leadership” betreft heerst er ongetwijfeld continuïteit: een VS-president is verantwoordelijk voor de wereldorde – of hij is geen president.

Ten tweede demonstreert de nieuwe leider voor de ogen van de wereld, vooral voor haar regeringen, dat hij “het” anders doet dan Bush. Een grapje en een handdruk met de “rebel” Hugo Chavez en statements als “het Iraanse volk kiest zelf zijn president” en Amerika “schrijft niet voor op wie het moet stemmen”, moeten aantonen dat de Obama-administratie de vriend-vijand-fronten, de tot gisteren geldige Amerikaanse politiek in twijfel trekt. De overal tentoongespreide bereidheid tot coöperatie moet documenteren dat Obama zich distantieert van de nietsontziende militante manier die zijn voorganger noodzakelijk vond om het Amerikaanse leiderschap wereldwijd te handhaven. Deze politiek heeft volgens de nieuwe president gefaald, namelijk averechts gewerkt: ze moet dringend gecorrigeerd worden…

Zoals gezegd, voorzichtigheid is op zijn plaats: een uitvoerige analyse van Obamas “change” in de wereldpolitiek, het verschil en de breuk met Bush’s strategie, in Gegenstandpunkt 3-09

De handelsartikelen waarmee de banken zaken doen, functioneren momenteel niet voor het doel waarvoor ze zouden moeten functioneren, aldus de algemene onwrikbare beeldvorming. Dit klopt ongetwijfeld; dat ze werden uitgevonden om het zakenleven altijd en overal van krediet te voorzien, zoals gesuggereerd wordt, is echter een misvatting – ze functioneren namelijk juist niet voor het doel waarvoor ze werden uitgevonden. Deze prachtige “ingewikkeld gestructureerde waardepapieren” van de banken zijn, zoals de experts geloofwaardig verklaren, “precair”. Achter de termen van het vakjargon, dat inmiddels iedereen beheerst, verbergt zich: “moeilijk te waarderen”, “amper te verkopen” etc., het zijn “waardeloze toxische papieren” die zo snel mogelijk moeten worden “afgevoerd”. Dezelfde deskundigen vertellen echter ook over zeer eigenaardige problemen die in samenhang met deze dringend geboden opruimactie optreden. “Rommel-waardepapieren” simpelweg verbranden als afval? Absoluut onmogelijk! Dit soort “toxische rommel” vraagt om een bijzondere behandeling en een speciale vuilstortplaats, call it “bad bank”. De moeilijkheden bij de grote schoonmaak beginnen al met de interessante vraag hoeveel toxische papieren zich in de vermogens van de banken verstoppen. Die zijn uiterst moeilijk op te sporen omdat men daarvoor immers zou moeten weten welke papieren “toxisch” zijn en welke niet, en dat is aan de papieren, die in de banken tussen – vooralsnog – beslist “niet-toxische” papieren liggen, nu eenmaal niet af te lezen: wat ze actueel en of ze überhaupt nog iets waard zijn, hoeveel ze binnenkort zouden kunnen waard zijn, of ze voor altijd waardeloos blijven – dat staat daarop niet vermeld. Indices voor het speculeren daarover zijn er voor de handelaren in schulden en risico’s natuurlijk voldoende. Maar voor deze oriëntatiepunten voor hun calculaties geldt hetzelfde als voor de stof van hun speculaties: wat die waard is, wordt door hen in de praktijk bepaald, namelijk daardoor dat ze daarmee handel drijven. Dat doen ze momenteel juist niet; de “normale” concurrentie tussen aanbieders en vragers die de prijs van de handelswaar “waardepapier” vaststelt, werd door hun agenten zelf stopgezet; en de reden is geen groot geheim: banken in de hoedanigheid van kopers kopen niets van elkaar omdat ze vrezen in plaats van een automatisch groeiende bron van geld een waardeloos papier in handen te krijgen; en in de hoedanigheid van verkopers proberen ze momenteel liever niet om voor hun rijkelijk voorhanden aanbod klanten te vinden, daar ze vrezen door het gebrek aan belangstelling de waardeloosheid van hun handelsartikel definitief bevestigd te krijgen; en wie voor het salderen van zijn rekeningen toch moet verkopen, verlaagt zodoende de prijs van het verkochte waardepapier en vermindert zijn bezit nog meer. Zo volstrekt krankzinnig gaat het er aan toe in de markteconomie, de beste van alle mogelijke werelden: waardepapieren worden niet verhandeld omdat ze niets waard zijn, en ze zijn niets waard omdat ze niet verhandeld worden! Dat alleen al is absurd; nog absurder zijn de verwoestende gevolgen die daaruit voortkomen: omdat schulden in de vorm van papieren – die beloven toekomstig meer waard te zijn dan vandaag – geen belangstellenden meer vinden die door daarin te beleggen rijker willen worden, begint meteen de gehele rest van deze hooggeprezen economie te stagneren of achteruit te gaan. Producenten van bruikbare goederen en handelaren in uiterst solide gebruikswaarden en uiteindelijk ook nog de staatshuishouding worden flink geraakt door de crisis – omdat mensen die papieren zonder gebruikswaarde en waarde verhandelen het economische fundament van hun zelfverrijking zijn kwijtgeraakt.

*

Juist deze markteconomische waanzin wordt door de oprichting van een “bad bank” in leven gehouden, koste wat het kost. Er worden van overheidswege kosten nog moeite geschuwd om zo min mogelijk van het fictieve kapitaal van de banken, dat waardeloos blijkt te zijn, af te schrijven. In plaats daarvan wordt een volgens de regels van de valsmunterij geconstrueerde fictie van waarde op het waardeloze bankvermogen geplakt – en opgeslagen in een “bad bank” die officieel met een faillissement haar zaken begint, maar juist zo het faillissement van de andere banken moet verhinderen en hun zakendoen nieuw leven inblazen: opdat die weer winst kunnen maken, mogen ze hun verliezen in een instelling deponeren die het heel toepasselijke doel heeft waardeloze geldvermogens als bronnen van rijkdom te bewaren – als de staat de aangelegenheid in de hand neemt, lukt de kapitalistische geldvermeerdering kennelijk domweg qua wetgeving. Onbeduidend welke condities (looptijd, terugkoopbedragen en -opties etc) daaraan verbonden zijn: op zo’n “herstelde” basis kan de financiële sector – naar verluidt de “levensader” van de markteconomie – weer naar hartelust risico’s nemen en speculeren.

*

Het vermoeden dat “geld de wereld regeert” komt af en toe op in de markteconomie, ook als ze niet in een crisis verkeert. In een crisis krijgt dit vermoeden vaak de klankkleur van een moreel verwijt. Dat is niet goed. Men kan beter ter kennis nemen wat politiek en bedrijfsleven dag in dag uit verkondigen, namelijk dat zonder een gesaneerde bankensector geen economische groei tot stand komt, en zich afvragen welke rijkdom in de voorbeeldige markteconomie eigenlijk met een “gezonde” bankensector tot bloei komt. Dat is ongetwijfeld exact dezelfde die in juist deze sector floreert. Schulden als waren verhandelen, uitgeleend geld in vermogentitels met ingebouwde groeibeloftes veranderen en winstgevend verkopen – dat is de bron van de rijkdom die per se moet functioneren voordat enigerlei andere rijkdom voortgebracht wordt, zonder “fictieve” geen “reële” economie. Geen moeilijke les, lijkt ons, en de politieke en economische elite zegt het zelf: geld heeft de bestemming meer te worden, en voor iets anders dan de wereld te regeren bestaat het helemaal niet. “Bad banks” en soortgelijke absurditeiten als “noodfondsen” en “grotere financiële buffers” maken overduidelijk hoe absoluut en onverbiddelijk het regime van het geld, namelijk zijn onvoorwaardelijke vermeerdering het bestaan in de markteconomie bepaalt. En als men dat begrepen heeft, heeft men gewoon geen zin meer om dit bestaan met het domme oordeel te becommentariëren dat het in dit economische systeem toch eigenlijk om iets anders draait of zou kunnen draaien.

Zie ook: Het financierskapitaal II

In de Europese Unie verblijven circa 8 miljoen illegale immigranten; ze leven en werken in de EU zonder permissie. Er zijn tal van werkgevers die hen kunnen gebruiken, natuurlijk juist omdat personen die illegaal leven extra chanteerbaar zijn: ze moeten werken om te overleven, maar mogen zich niet laten betrappen – niet bij het werken nog bij het leven, een onschatbaar voordeel voor werkgevers. Mensen die zich moeten verstoppen, zijn met huid en haar aan hen overgeleverd; dat blijkt dan ook uit de arbeidsomstandigheden. Volgens een onderzoek van de EU-commissie worden die gekenmerkt door “extreme uitbuiting”; verworvenheden als “dwangprostitutie” en “illegale exploitatie van minderjarigen” zijn aan de orde van de dag. Als seizoenarbeiders in de bouw, oogsthelpers op het land, als schoonmakers, verplegers en sexslaven doen ze waardevol werk waarvan hun werkgevers vaak dubbel profiteren. Het is immers een gangbare praktijk dat het overeengekomen loon niet wordt uitbetaald. Als de getroffenen op het afgesproken loon insisteren of als men hen simpelweg niet meer nodig heeft, maken de werkgevers gebruik van hun illegale status en tippen de instanties. Wanneer er vervolgens tot uitzetting wordt overgegaan, zijn de werkgevers naast hun werkkrachten ook hun betalingsverplichtingen kwijt.

Het bekende verhaal rond een illegaal bestaan. Rest de vraag: wat doet de EU-Commissie met haar nieuwe richtlijn omtrent illegale immigratie aan deze situatie? Zulke schandalige toestanden kunnen EU-Commissie, EU-Raad en EU-Parlement namelijk niet langer verdragen; ze besluiten een einde te maken aan de uitbuitingspraktijken. Vandaar dat er nu een nieuwe “richtlijn” voor de nationale wetgevingen van de EU-staten is aangenomen. Daarin wordt vastgesteld dat de “werkgevers zowel de openstaande vergoedingen van onderdanen van derde staten alsook de daarmee samenhangende verplichte belastingen en premies sociale verzekeringen” moeten betalen.

De EU-verantwoordelijken prijzen hun richtlijn als sociale weldaad, en een caritatief ingestelde publieke opinie beoordeelt dat net zo: daarmee zou eindelijk een eind komen aan de “niets ontziende loonslavernij” die de ellendigen van deze wereld, die in Europa hun heil zoeken, moeten ondergaan. Bij zoveel gewetensvol sociaal gedoe verbaast het niet dat niemand de politieke doelstelling van de aangelegenheid ontdekt. Daarbij verdoezelen Europa’s verantwoordelijke politici allerminst wat ze met deze richtlijn nastreven; de titel ervan luidt namelijk: Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van sancties voor werkgevers van illegaal verblijvende onderdanen van derde landen.

De illegalen mogen dus geen werk meer krijgen! Er is geen sprake van dat “illegaal verblijvende onderdanen van derde landen” een “rechtvaardig dagloon voor een rechtvaardig dagwerk” dienen te ontvangen – wat trouwens ook niet bepaald aantrekkelijk zou zijn. Het tegendeel is het geval. Door werkgevers met sancties te bedreigen, worden ze afgeschrikt om illegalen werk te geven; elke kans op eigen levensonderhoud wordt hen zodoende ontnomen. De wettelijke strijd tegen irreguliere arbeidsomstandigheden en bedrog op het gebied van loonbetaling beoogt blijkbaar allesbehalve werkgelegenheid voor illegalen en uitbuiting volgens de Europese standaardnormen. De richtlijn pakt de werkgevers in hun portemonnee; de verplichting tot het betalen van regulier loon voor irregulier werk komt in waarheid erop neer dat dit soort werk überhaupt wordt tegengegaan; de vreugde over de kostenbesparing die werkgevers daarvan verwachten, wordt door geldboetes grondig bedorven: de richtlijn zegt: “Ter handhaving van het algemene verbod en als afschrikking tegen overtredingen moeten de lidstaten adequate sancties opleggen. Daarbij horen geldboetes alsook een bijdrage tot de kosten van de terugkeer van onderdanen van derde staten zonder legaal verblijf.”

Privé-personen die om familiale redenen een arme donder iets laten verdienen, kunnen er per uitzondering met een kleine geldboete afkomen, professionele werkgevers echter die illegale immigranten in dienst nemen, onverschillig voor welk loon, worden bijzonder hard aangepakt: ze worden van publieke opdrachten buitengesloten en ontvangen geen subsidies meer; bij zware overtredingen kan het bedrijf worden gesloten.

Daarbij gaan de EU-politici ervan uit – wat ze natuurlijk niet in hun richtlijn opnemen – dat de schade voor werkgevers binnen de perken blijft wanneer ze toekomstig geen illegalen meer in dienst (mogen) nemen. De Europese statenclub beschikt tenslotte zelf over meer dan voldoende straatarme onderdanen die zich laten uitbuiten, weliswaar binnen de grenzen van de legaliteit, maar uiteindelijk even voordelig als illegalen. Wat de EU-politici in plaats daarvan – nogal honend – in hun richtlijn opnemen, zijn extra bepalingen die een sociaal tintje geven aan de politieke doelstelling. Een kleine mogelijkheid om de richtlijn te ontduiken wordt namelijk opengelaten: wie illegalen advies geeft, bijvoorbeeld hoe ze aan loon kunnen komen, heeft niet automatisch “het illegale verblijf begunstigd” – een generositeit die alleen maar beklemtoont dat andere soorten “steun” niet worden getolereerd.

Hoe past deze nieuwe richtlijn bij de politiek die de EU-landen tot nu toe tegen de immigratie van arme vluchtelingen hebben gevoerd? Sinds jaren, zelfs sinds decennia belooft de EU de oorzaken te bestrijden die de mensen uit de sloppenwijken van de wereldeconomie naar Europa doen vluchten. De EU en de lidstaten voegen met deze richtlijn aan hun wrede uitzettings- en afsluitingspraktijk de humanitaire boodschap toe dat ze zich nu nog intensiever om een verbetering van de situatie van de ellendigen bekommeren. Dat was altijd al een huichelarij. Want de oorzaken voor de massale stroom van vluchtelingen liggen niet in de laatste plaats in Europa en zijn economie. Met haar greep op alles waarmee in vreemde landen geld te verdienen valt, richt deze economie in de meeste Afrikaanse en in vele andere staten een enorme massa-ellende aan. Tegelijkertijd beschouwen de slachtoffers Europa als een wereldregio waar het geld thuis is en derhalve de enige kans biedt om aan geld te komen. Dat talloze zogenaamde “onderdanen van derde staten” niets liever willen dan weg uit hun “derderangs” staten ligt voor de hand. De oorzaken van de migratiebewegingen bestrijdt de EU vooral door een grendel van high-tech-grensbeveiligingen en door massale grenscontroles. Naties die buiten de EU liggen, worden tot hulpdiensten verplicht en daarvoor eventueel zelfs van financiële middelen en paramilitaire wapens voorzien. Inmiddels heeft de EU nog een bijkomend inzicht gewonnen: minstens een oorzaak voor de aanhoudende stroom immigranten ligt wel degelijk in Europa, namelijk daarin dat de ellendigen uit de hele wereld, voor zover ze hun doelbestemming bereiken, zelfs onder de meest erbarmelijke omstandigheden nog beter leven dan in hun thuislanden.

En daartegen wil de EU iets ondernemen. “Een belangrijke prikkel voor de illegale immigratie ligt daarin dat het mogelijk is in de EU werk te vinden zonder over de noodzakelijke rechtsstatus te beschikken. Het tegengaan van illegale immigratie en illegaal verblijf moet daarom ook maatregelen toepassen die deze prikkel verminderen…” Duidelijke taal: er moet ervoor worden gezorgd dat de vluchtelingen van deze wereld in de EU net zo ellendig leven als in hun landen van herkomst, zodat ze niet meer geprikkeld zijn om aan hun ellende te ontkomen. De richtlijn van de EU tracht dus zo effectief mogelijk deze prikkel te verwijderen.

De opstellers van de richtlijn vinden het bovendien gepast deze in een groter kader te plaatsen om de rechtsgeldigheid ervan te onderstrepen. Dat is enerzijds een juridische formaliteit; anderzijds kan iedereen die rechten met weldaden verwisselt en mensenrechten met bestaansmiddelen daaruit iets concluderen. De richtlijn die het “onderdanen van derde staten” onmogelijk moet maken in de EU te overleven, is – aldus de geruststellende mededeling uit Brussel – volledig in overeenstemming met de mensenrechten (Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, artikel 16, 20, 21, 47 en 49).

Hoe miserabel de illegalen ook worden behandeld – in het genot van de grond- en mensenrechten komen ze in ieder geval. Daarmee zullen ze blij zijn.

Diepe bezorgdheid alom: de groei blijft uit; de economie krimpt. De overheid acht reusachtige conjunctuurprogramma’s noodzakelijk opdat de economie weer op gang komt en “ons” met positieve groeicijfers verblijdt. Voldoende aanleiding om te vragen: wat is de economische groei en waarom is hij zo belangrijk? En vooral: wie is dit wij dat volgens politici en pers weer dringend groei nodig heeft?

De voorstanders van de markteconomie beweren dat het bijzondere voordeel ervan (dat ook de voormalige Oostblokstaten uiteindelijk overtuigd heeft) uit de omvangrijke voorziening met mooie en nuttige goederen bestaat, en daarvoor zou de groei onmisbaar zijn. Dan is de momenteel heersende bezorgdheid echter niet te begrijpen. Als het werkelijk om de beschikbaarstelling van voldoende nuttige goederen gaat – waar ligt het probleem? Vijf procent minder economische groei: dat zou ongeveer overeenkomen met de cijfers uit 2006, volgens algemene inschatting een goed jaar. Niemand had het toen over een gebrek aan computers, auto’s, dienstverleningen etc. En vermoedelijk zal niemand bestrijden dat men met dezelfde productie, als het werkelijk om goederenvoorziening zou gaan, ook 2009 behoorlijk zou kunnen rondkomen. Maar dat is uiteraard een nutteloze overweging.

Iedereen weet dat de economische groei waarover men wereldwijd bezorgd is niet uit de vermeerdering van bruikbare goederen bestaat, maar uit de toename van het bruto nationaal product; dat is het cruciale kencijfer. Daarin worden niet aantallen, kilos of calorieën opgeteld maar prijzen, en deze som, dus de optelling van geldsommen moet jaar in, jaar uit groeien. Daarbij gaat het kennelijk niet om goederen waarvan de mensheid kan worden voorzien, maar om waren. Voor de consumptie begint, moeten de waren worden betaald; het gaat niet om behoeftes of benodigdheden, maar om de beschikking over geld. De kapitalistische producent wil geld zien voordat hij afstand doet van zijn waren, en vanzelfsprekend moet de verkoop winst opleveren. De productie van goederen hangt er dus van af of ze als waren winstgevend op de markt kunnen worden verkocht, en wat een ondernemer produceert, vindt hij uitsluitend onder dit aspect belangrijk.

Deze onverschilligheid tegenover de nuttige eigenschappen van goederen blijkt overduidelijk als een ondernemer, omdat er elders meer winst te verwachten valt, de productie staakt en zijn kapitaal in andere sectoren investeert. Zelfs natuurrampen of verkeersongelukken kunnen de groei bevorderen omdat ze een kans bieden om zaken te doen: er wordt weliswaar waarde vernietigd, maar in plaats daarvan komen waren of dienstverleningen, nieuwe handelswaar van kapitalisten waarmee zij hun kapitaal vermeerderen en het bruto nationaal product laten groeien.

De kapitalisten zijn de hoofdrolspelers en representanten van hetgene dat in deze samenleving rijkdom is: niet de opeenhoping van nuttige goederen, maar het geld waarvoor deze goederen worden verkocht. Het gehele maatschappelijke bestaan – de bevrediging van alle mogelijke behoeftes – is onderworpen aan de privé-macht van het geld en dient de doelstelling ervan: van geld meer geld te maken. Het geld dat de gewone mens op zak heeft, is er en volstaat (als hij geluk heeft) om de waren te kopen die hij nodig heeft voor zijn bestaan – zijn geld belandt met ijzeren regelmaat bij de ondernemer die de waren geproduceerd heeft. Als het terugstromende geld diens investering vermeerdert, gaat hij door met zijn productie, anders niet.

Anders uitgedrukt: een kapitalist produceert uitsluitend met de doelstelling zijn kapitaal te vergroten; of en in welke mate goederen vervaardigd worden, hangt ervan af of ze geschikt zijn voor de kapitaalvermeerdering. En nog anders uitgedrukt: de boven nutteloos genoemde overweging dat de samenleving met de productie uit 2006 toch behoorlijk goed zou kunnen rondkomen, is voor een kapitalist een pure absurditeit: daarmee zou hij zijn doel helemaal niet bereiken, in tegendeel: als zijn kapitaal zich niet vermeerdert, betekent dat voor hem hetzelfde als kapitaalvernietiging.

Juist dat gebeurt tijdens de crisis en het gaat logischerwijs gepaard met een nog extremere absurditeit: hij beschikt over te veel, dus onverkoopbare waren, en dat is zijn cruciaal probleem: het kapitaal dat hij geïnvesteerd heeft, vermeerdert zich niet, dus ook daarvan heeft hij te veel. Natuurlijk wil hij deze waren niet simpelweg wegschenken. Hij gaat met zijn probleem – de meeste andere maatschappijleden zouden blij zijn met gratis waren, dus goederen – anders om: hij houdt de waren onverkocht op voorraad, neemt dus een kwaliteitsverlies op de koop toe; of hij verlaagt de prijzen, wat echter slechts een noodoplossing is; vandaar dat hij minder produceert of de productie helemaal staakt. Hij maakt dus de reeds geproduceerde rijkdom onbruikbaar en stelt de bronnen van rijkdom buiten werking omdat ze zich niet waarmaken als bronnen van geld. Daaruit volgt dat er ook te veel werk bestaat, namelijk in de gestalte van werknemers die voor de warenproductie niet meer nodig zijn en daarom hun levensonderhoud kwijtraken. Om op de geciteerde bewering van de voorstanders van de markteconomie terug te komen: het is niet alleen onwaar dat de groei voor de best mogelijke voorziening noodzakelijk is – in de crisis komt aan het licht dat de groei zelfs in strijd is met deze beweerde goederenvoorziening.

Momenteel heerst er crisis; voor de arbeidskracht behelst dat echter alleen maar dat de gewone kapitalistische eisen nu – ter overwinning van de crisis – nog nadrukkelijker gelden: lage lonen, flexibele werktijden, arbeidstijdverkorting, ontslag van flexwerkers etc. kortom: het bekende kapitalistische eisenpakket. In het belang van de groei moet men zijn eigen wensen en belangen op de achtergrond plaatsen. Er wordt bescheidenheid geëist opdat de economie vooruitkomt, de “welvaart voor iedereen” is identiek met het afzien van de eigen welvaart.

Bescheidenheid als uitgevoerde dwang en opgeëiste deugd: als na de crisis de “opleving” komt, is die in geen geval verenigbaar met looneisen. En als de economie echt boomt en de prijzen algemeen stijgen dan beginnen werkgeversorganisaties en economische experts een waar trommelvuur: die ene prijs, namelijk het loon, mag onder geen beding stijgen want dat zou de prachtige boom bedreigen, en de centrale bank levert bovendien het extra argument “loon- prijsspiraal”: als met de algemeen stijgenden prijzen ook nog het loon stijgt, dan zijn de prijzen quasi gedwongen om nog meer te stijgen – dus als men als werknemer verschoond wil blijven van stijgende prijzen moet men zijn eigen prijs laag houden. Voor alle fases van de groei geldt dus de grondregel: “terughoudendheid op het gebied van loon”. En in alle fases van de groei wordt steeds dezelfde reden genoemd voor de bescheidenheid van de loonafhankelijken: alleen zo wordt de werkgelegenheid gewaarborgd! Een veelzeggende bekentenis: als de loonafhankelijken van de groei iets kunnen verwachten, dan is het uitsluitend werkgelegenheid. Daaruit bestaat hun “welvaart voor iedereen”, en daarvoor moeten zij voortdurend terughoudendheid aan de dag leggen. Samengevat: tijdens alle economische fases, conjunctuur en crisis, mogen ze blij en tevreden zijn met werkgelegenheid, en in deze troosteloze rol hebben zij zich dan ook te schikken: als afhankelijke variabele van de calculerende kapitalisten die de werkgelegenheid immers ter beschikking stellen.

P.S.

Een zeer eenzijdige en vervalsende voorstelling van zaken, zullen de aanhangers van de markteconomie zeggen. Beperkte loonstijging, afhankelijkheid van werkgelegenheid, ongetwijfeld, en de “welvaart” is misschien niet bovenmatig groot – maar de levensstandaard van deze bevolkingsgroep is toch in de laatste decennia wel degelijk gestegen. Dit feit zou te danken zijn aan het zogeheten “trickle down-effect”: iets van de rijkdom druppelt of sijpelt van boven naar beneden. Als men – door de ogen te sluiten voor de werkelijke sociale toestanden – het waarheidsgehalte verondersteld, bevat deze bewering twee interessante mededelingen: ten eerste is de maatstaf steeds de armoede van gisteren, en als er een verbetering optreedt, mag men van geluk spreken; als maatstaf komt natuurlijk niet de behoefte in aanmerking, dus welke van de mooie goederen, die er nu eenmaal zijn, men nodig heeft. Ten tweede, en daarbij passend, moet men dus zonder meer goedvinden dat de rijken steeds rijker worden en de veel beklaagde “kloof tussen arm en rijk” steeds groter wordt, want uitsluitend zo kan men – ongelofelijk! – op (meerdere) druppels van boven hopen. Ook een manier de “afhankelijke variabele” te troosten.

Aan het begin van de financiële crisis verklaarden politici en “captains of industry” unisono dat er geen gevaar zou dreigen voor de “reële economie”; die was namelijk robuust en kerngezond, resistent tegen de grote crash. Sinds het najaar van 2008 toont ze zich dan toch: de crisis van de economische sector die zich met productie en handel van goederen en dienstverleningen bezig houdt. En dezelfde politici en “captains of industry” verkondigen nu dat het daarbij om de “grootste crisis sinds de Grote Depressie uit de twintigste eeuw” gaat, veel erger dan de diverse “recessies” van de naoorlogse economie.

Het is dus weer zover. In plaats van te groeien, krimpt de economie. Nou en? Moeten eigenlijk steeds meer dingen en diensten geproduceerd en verkocht worden? Een naïeve vraagstelling, lijkt het, die door de economische berichtgeving eenduidig wordt beantwoord: alle grootbanken, verzekerings- en autoconcerns, communicatieondernemingen en chipfabrikanten… ontslaan momenteel aanzienlijke aantallen mensen per bedrijf. Deze werknemers mogen jaar in, jaar uit hun noodzakelijke inkomens uitsluitend verdienen als hun werk de zaken laat groeien, dus voor hun werkgevers groeiend eigendom produceert. Blijkbaar verdienen zij hun levensonderhoud door de ondernemers steeds rijker te maken, terwijl zijzelf permanent arm blijven en aangewezen zijn op werkgelegenheid en loon. Zij worden voor hun dienst aan de accumulatie van het kapitaal betaald – wie dat niet teweegbrengt, kan naar zijn inkomen fluiten. Daarom is het in dit soort economie al een ramp wanneer alles verdergaat als voorheen: dat er net zoveel gewerkt wordt, dezelfde hoeveelheid levensmiddelen, woningen, auto’s en computers geproduceerd en geconsumeerd worden als in de periode daarvoor – de mensen dus niet armer en niet rijker zouden zijn – dat is onverenigbaar met een economie waarin niet voor de behoefte geproduceerd wordt, maar voor de verrijking van degenen die kapitaal bezitten. Als “het” alleen maar verdergaat als voorheen gaat het economische leven achteruit – en al helemaal wanneer “het bedrijfsleven” krimpt (volgens de laatste voorspelling met circa 5 procent).

En als het al zo is dat alle economische subjecten óf belang hebben bij de economische groei, óf ervan afhankelijk zijn als van het dagelijkse brood, als iedereen groei wil en zich daarvoor inzet – waarom blijft die dan uit? Wat is dat voor een economisch systeem waarin de spelers het tegendeel bereiken van wat zij proberen te bereiken? De ondernemers die de groei organiseren, doen namelijk niets verkeerd: zij eisen van hun werknemers steeds meer prestaties, laten steeds meer waren vervaardigen en bedienen de markt. Maar opeens “vallen forse klappen”, ze kunnen hun warenaanbod niet meer winstgevend verkopen of raken het helemaal niet meer kwijt. De maatschappelijke koopkracht blijkt ontoereikend om alle waren te verzilveren. De oorzaak is geen geheim: niemand anders dan de ondernemers zelf stellen een limiet aan de verkoop omdat zij voor hun winst laten produceren. Bij de productie van het reusachtige aantal waren dat zij willen verkopen, leggen zij zich generlei beperkingen op en produceren alsof de samenleving onbeperkt zou kunnen kopen. Waar zij echter zelf voor hun leveranciers en werknemers koopkracht creëren, daar zijn ze uitermate krenterig. Omdat er voor de winst geproduceerd wordt, d.w.z. met de doelstelling het verschil tussen kosten en baten te maximeren, is de productie van de rijkdom aan waren gescheiden van het scheppen van koopkracht die nodig is om het warenaanbod te gelde te maken (ouderwets uitgedrukt: “De omstandigheden van de exploitatie en die van de realisering ervan zijn niet identiek” Marx). Die crisis ontstaat omdat te veel kapitaal gecreëerd en geïnvesteerd werd, te grote productiekrachten ontwikkeld en te veel waren gefabriceerd werden, te veel om voor het cruciale doel bruikbaar te zijn: winstgevend te worden verkocht.

Zo wordt men periodiek met de absurditeit geconfronteerd dat er in deze samenleving allerlei vormen van extra armoede heersen – niet als gevolg van een gebrekkige productie, bijvoorbeeld na natuurrampen of oorlogen, maar vanwege een teveel aan materiële rijkdom. Er is werkelijk alles voorhanden! Fabrieken blijven ongebruikt, grondstoffen worden niet bewerkt, mensen die op loon of salaris zijn aangewezen, staan op straat. Alle elementen van de materiële rijkdom blijven onbenut en worden ontwaard daar ze niet geschikt zijn voor de winstmakerij, het enige doel dat in deze economie geldt. In deze fase van de industriële cyclus vormt de winst kennelijk een belemmering voor de productie in haar geheel.

Als de samenleving voldoende lang door de braaklegging van haar reproductie gechanteerd is, als de prijzen voor machinerie en grondstoffen gedaald zijn en de werklozen zich steeds goedkoper aanbieden, dan is het zover dat kapitaal weer lonend geïnvesteerd kan worden – en de hele bedoening, de absurde kringloop van accumulatie en overaccumulatie, zowel op gang als tot stilstand gebracht door het krediet, begint opnieuw.

In ieder geval zolang als de werknemers zich weigeren uit de crisis lering te trekken, dus hun afhankelijkheid van het kapitaal aanvaarden.

De machtswisseling in het Witte Huis wekt bij driekwart van de Amerikanen en de halve wereldbevolking een ongeremd optimisme. Behalve een handvol verstokte bewoners van de Gazastrook voelt en vindt iedereen dat de nieuwe “machtigste man ter wereld” “ons hoop” geeft. Op wat eigenlijk?

Obama is met een programma aangetreden dat “change” belooft, dus wijziging, verandering. Wat zich niet zal veranderen, is bekend – bij politici en publieke opinie in ieder geval: net als zijn voorgangers beoogt Obama Amerika’s succes, het succes van de wereldmacht; dat heeft in de laatste jaren nogal te wensen overgelaten – daarover verschillen Amerikaanse burgers en VS-politici, professionele en niet-professionele waarnemers in binnen- en buitenland nauwelijks van mening. De oorlogen die weliswaar gewonnen maar niet afgelopen zijn, het wereldwijde imago, de diepste economische crisis sinds de Grote Depressie – alles weinig tevredenstellend.

Dit nationale debâcle wordt de ex-leider en zijn team aangerekend. Het moet toch ongetwijfeld aan het prutsbeleid van de Bush-administratie liggen dat de leidende natie van de wereld, “God’s own country”, in zo’n onverdiende abominabele toestand verkeert. Met de regering-Bush waren allen tamelijk ontevreden – hetzij degenen die hun huizen in de hypothekencrisis, hun ouderdomspensioenen in de bankencrisis of hun jobs in de economische crisis zijn kwijtgeraakt of zoiets binnenkort verwachten, hetzij degenen die tamelijk lusteloos de Amerikaanse vlag hijsen omdat hun land zich moet laten verwijten in Irak te falen en in Guantanamo te martelen, die dus onder de slechte reputatie van hun natie lijden. Maar voor ontevreden burgers heeft de (Amerikaanse) democratie een aanbod in petto – hoe groter de ontevredenheid, des te attractiever het aanbod: een nieuwe leider die overtuigend de wil tot vernieuwing van de succeskoers van deze eersterangs natie belichaamt; die alleen al door zijn optreden als personificatie van de “verandering” alle euvels te lijf gaat; die, omdat hij belooft anders te zijn dan Bush, het predikaat “beter” verdient. Dankzij de ontevredenheid over de regeringsresultaten van zijn voorganger avanceert Obama tot projectievlak waarop iedereen zowel zijn specifieke ontevredenheid als zijn persoonlijke hoop op verbetering kan projecteren.

Daarvoor zijn “change” en het beroemde “yes we can” de passende leuzen; een nieuwe leider, een nieuw geluid. In commentaren werd weleens laatdunkend gedaan over de ontbrekende “inhoud”: “change”, dat kan toch van alles en nog wat betekenen! Natuurlijk – juist zo is het bedoeld: Obama profiteert van het wijdverbreide ongenoegen, en hij moet en wil alleen maar beloven dat hij “het” anders zal maken en dat elke ontevredenheid bij hem in goede handen is. Deze bewust vage belofte luidt samengevat, net zo vaag, maar een stuk energieker: “Yes we can!” – en dan moet zijn boodschap alleen nog geloofwaardig overkomen. Daarin is hij kennelijk geslaagd door zich als volstrekt nieuwe politicus te profileren, onverwisselbaar en onvergelijkelijk, en als hoopgever uitermate geschikt daar hij zo duidelijk anders eruit ziet dan de 43 presidenten uit het verleden.

Want – dat moest uitentreuren worden benadrukt – de 44. president van de VS is zwart; de eerste en enige met zo’n huidskleur, weliswaar slechts halfzwart, maar toch! Het Afro-Amerikaanse deel van de VS barst van trots omdat een van hen het heeft “gehaald”; vele blanke Amerikanen zijn evenzo trots omdat ze hun racisme hebben ingeslikt – in deze harde tijden wilden zij voor deze charismatische leider best een uitzondering maken.

Het hooggeprezen land van vrijheid en gelijkheid kent altijd al bijzonder extreme maatschappelijke verschillen; de algemene kapitalistische scheiding tussen arm en rijk behelst bovendien de extra verschillen naar geslacht, afkomst en huidskleur. En wat heeft Obama deze slecht behandelde minder- of ook meerderheden te bieden? Het afschaffen van de ellende en haar oorzaken? Sociale vooruitgang? Of ten minste een fatsoenlijk bestaan? In plaats daarvan krijgen zij Obama’s carrière, de waargemaakte “Amerikaanse droom” voorgeschoteld, een soort parafrase van het oeroude bordenwasser-miljonair-volkssprookje. Dat er een dichtbevolkte sociale onderlaag en een kleine toonaangevende elite constant bestaat, vormt het vaste fundament van deze belachelijke belofte. Wanneer dan iemand uit de lage klasse daadwerkelijk hogerop komt in de concurrentie, mogen de vele anderen, die beneden zijn en blijven, daarover dolblij zijn. Als zij het niet halen, ligt dat altijd aan henzelf; zij leven immers – zoals net weer bewezen – in “het land van de onbeperkte mogelijkheden”, maar men moet de “mogelijkheden” wel grijpen… Het getuigt dus van een uiterst bescheiden behoefte als de leden van de chronisch “achtergestelde” collectieven daarmee tevreden zijn dat ze nu door een van hen (beter gezegd: vroeger een van hen) vertegenwoordigd worden en zich vanwege dit verheugende feit eindelijk als volwaardige “echte Amerikanen” kunnen voelen. Hun miserabele materiële situatie wordt blijkbaar gecompenseerd door hun hervonden “geloof in Amerika”. Obama heeft de hoogste positie bereikt die er in Amerika te bereiken valt, hoewel hij vanwege zijn huidskleur voorbestemd was tot bewoner van een sloppenwijk. En uit dit “wonder” blijkt dat het einde van de rassenscheiding made in USA is ingeluid, dat waarlijk “alles mogelijk” is? Hoe komt het dan dat dit wonder zo’n fantastische en unieke uitzondering is dat de mensen wereldwijd van ontroering beginnen te snikken?

Wat hebben de Afro-Amerikanen, Latino’s en andere “achtergestelden” dus gekregen en wat maakt hen zo zielsgelukkig? Niets anders dan het ideële loon dat een zwarte Amerikaan de enorme carrièresprong kon maken. Hun situatie is dezelfde gebleven, de verhoudingen tussen profiteurs en “losers” in de sociale rangorde zullen niet veranderen – maar met Obama als groot voorbeeld zijn ze nog minder geneigd om over de benarde omstandigheden te klagen (laat staan “un-American Activities” te overwegen) waarin zij – ondanks alle “onbeperkte mogelijkheden” – altijd “bordenwassers” blijven.

Obama’s persoonlijke promotie tot chef van de wereldmacht no.1 richt ieders aandacht op het werkelijk belangrijke object van verering en bewondering: de natie met al haar sociale en politieke hiërarchieën – alleen zij biedt immers aan alle burgers de kans op een succesvolle loopbaan. Een zwarte president is dus de actueelste goede reden voor onvervalst patriottisme en daarmee de meest geschikte “hoopgever”. Dat nu een zwarte machthebber het mandaat heeft om over alle Amerikanen, ongeacht huidskleur en klassen, te regeren, dient als levend bewijs dat men de maatschappelijke tegenstellingen als onbeduidend kan beschouwen en eindelijk weer eensgezind zonder voorbehoud pal achter zijn natie kan staan.

De rest van de wereld sluit zich daarbij graag aan en gunt zich, althans vooralsnog, een uitbarsting van vreugde. De publieke opinie van Nederland etc. komt bijna woorden tekort om Obama de hemel in te prijzen: oorlog en vrede, zwart en blank, crisis en klimaat – de oplossing is dichtbij. Niet dat iemand werkelijk daarin gelooft, maar dat geeft niet. Het gaat toch alleen maar om het opwekken van enthousiasme over zo’n populaire kleurrijke leidersfiguur; alleen jammer dat “wij” Europeanen daarvoor naar Amerika moeten kijken.

De kleurloze leiders die Europa nu eenmaal heeft, hebben andere zorgen. Ook zij waren zeer ontevreden over George Bush – maar dat was een ontevredenheid over diens zogeheten “unilateralisme”. Daardoor werden hun eigen wereldpolitieke voornemens en aanspraken enigszins belemmerd. Voor hen betekent “change”, dat Obama zich coöperatiever opstelt tegenover de Europese wereldpolitiek. Dit Europa (Duitsland, Frankrijk…) vergelijkt zich voortdurend met de VS, hun doelstellingen, macht en invloed; en de hoopvolle verwachting die het van Obama heeft, is niets anders dan de deels verbloemde, deels duidelijke eis hij moge meer rekening houden met de Europese belangen. Anders dan hun volkeren die zich als vrolijke Obama-groupies gedragen en Amerika’s “aantrekkingskracht” herontdekken, weten de Europese leiders dat de goede wil geen rol speelt in de politiek – van de wereldmacht no. 1 die met zichzelf ontevreden is, is generlei toegeving te verwachten; zij zal veeleer haar status handhaven en zelf eisen stellen. Vandaar dat het Obama-enthousiasme, dat nog steeds wordt aangewakkerd, gepaard gaat met waarschuwingen voor “overdreven hoop” en “onrealistische verwachtingen”. Mooie vooruitzichten.

I. “Zwaar weer / economische tsunami”: de financiële elite decimeert niet alleen haar eigen vermogen, maar ze laat de gehele wereld voelen hoezeer zelfs de slechtst betaalde figuranten in het economische leven volkomen afhankelijk zijn van haar financiële kunsten – en wat blijkt? Nooit in zijn lange geschiedenis had het kapitalisme meer fanatieke aanhangers dan uitgerekend nu; geen “vertrouwensverlies” te bespeuren; ook de vakbonden hebben de ernst van de situatie begrepen: “het zijn economisch onzekere tijden” (FNV-advertentie). En wat volgt daaruit, behalve lage looneisen en: – FNV Bondgenoten. Juist nu. – ? Loyaliteitsverklaringen aan het kabinet: de meest ingrijpende en rücksichtsloze reddingsmaatregelen van overheidswege wenst men van harte veel succes. De verontruste en verontwaardigde bevolking richt haar verwijten uitsluitend aan het adres van de speculanten. Die zouden op grond van hebzucht, begunstigd door een gebrek aan toezicht, hun plicht tot kredietverstrekking hebben verzaakt – deze op zichzelf verdienstelijke “dienstverlening” voor de productieve economie; een compliment verpakt als klacht. Zelfs critici die zich links of socialist noemen, stellen hun (milde) kritiek op het systeem – “voorlopig” – uit en doen met groot verantwoordelijkheidsbesef constructief bedoelde voorstellen voor de redding en het herstel van het kapitalisme – natuurlijk door verwijdering van de voorvoegingen “turbo”of “roofdier”:

Een schadelijk “misverstand”.

Het heersende markteconomische systeem bestaat immers niet uit twee helften: enerzijds een goede helft waarin rechtschapen werkgevers hun vlijtige werknemers van een redelijk inkomen voorzien en betrouwbare spaarbanken de economische vooruitgang financieren; en anderzijds een slechte helft waarin “neoliberale” overdrijvingen en uitwassen het idyllische leven in de markteconomie eerst tot een hel maken en vervolgens ook nog vernielen door crisisachtige ontsporingen in de financiële sector.

Ten eerste heeft de vermeende goede helft generlei positieve kanten: het normale bestaan in de – sociale, liberale of neoliberale – markteconomie is onderworpen aan de noodzakelijkheden van het geld verdienen, het beïnhoudt dus niets anders dan het werken voor kapitalistische zaken; en de heerschappij van het geld wordt niet attractiever door het feit dat ze nu door het “falen” van haar eigen schepsel – de bank- en beurssector – in moeilijkheden raakt.

Ten tweede functioneert het armzalige dagelijkse leven in het kapitalisme – met of zonder “globalisering” – sowieso nooit zonder de kredietsector en de diverse varianten van aandelenhandel, derivaten en hedgefonds die de laatste maanden disfunctioneren: waar het geld heerst, heeft nu eenmaal het krediet de macht. Daarom is het

ten derde uiterst onverstandig dat diegenen die toch niets te zeggen hebben hun hoop vestigen op de redding van dit superieure systeem – uitgerekend omdat het door de financiers en andere profiteurs momenteel wordt ontwricht.

De financiële crisis maakt een paar dingen duidelijk over dit systeem dat net door krachtdadig overheidsoptreden wordt gestabiliseerd; men zou kunnen beseffen, ook zonder parlementaire enquête, hoeveel geweld en absurditeit daaraan inherent zijn: aan de markteconomie, de crisis en de staatssteun.

II. De financiële sector is momenteel aan het crashen, deze of gene “banca” is “rotta”, gigantische hoeveelheden kredietpapieren gaan in rook op, dus de overheid moet reddend optreden. In de ogen van politici en opinievormers van links tot rechts heeft het “neoliberale dogma” zichzelf ontmaskerd: de markt is niet in staat om zichzelf te reguleren; alleen het vastberaden optreden van de politieke macht kan de ramp nog voorkomen; de overheid moet eindelijk ingrijpen – zo luidt het diepe inzicht. Hoe wijdverbreid deze opvatting ook is, ze is ronduit verkeerd omdat de overheid altijd al “betrokken” is bij de activiteiten van de financiële sector. De symbiose tussen bankinstellingen en overheid vestigt überhaupt eerst de macht van het geld over de samenleving en daarmee de macht van de banken om het gehele economische leven tot middel van hun winst en groei te maken. De overheid redt, als ze het financiële systeem redt, haar eigen creatie en regime. Bondgenoten zijn er voldoende.

Misschien kan de radicale SP daarbij helpen met haar 30 voorstellen voor hervorming financieel stelsel, bijvoorbeeld: “Het toezicht op banken moet voortaan onder verantwoordelijkheid vallen van het land waar de handel plaatsvindt, niet in het land waar het hoofdkantoor van een bank staat (…) om de doorgeslagen aandeelhoudersmacht terug te draaien en de perverse bonussencultuur af te schaffen.” Amen. Heel veel nationale toezicht over internationale speculanten en sprinkhanen, perverse roofridders en doorgeslagen geldwolven die onze brave banken en mooie markteconomie economisch onzekere tijden bezorgen.

Of de nog radicalere NCPN: “Een belangrijke eis voor het bestrijden van de crisis is stoppen met het neoliberale beleid. Er moet worden geëist (…) betere arbeidsvoorwaarden, betere koopkracht (…) het socialiseren van de energiesector, het openbaar vervoer, zorginstellingen, enz. Het geld dat Wouter Bos ‘tevoorschijn kan toveren’ moet ingezet worden voor het ontwikkelen van maatschappelijk nuttige en noodzakelijke werkgelegenheidsproramma’s met goede arbeidsomstandigheden en lonen…” Twee keer amen. Het kapitalisme, aangedreven door zonne- en windenergie, zou bijna paradijselijk kunnen zijn, als het geen kapitalisme zou zijn…